LICHTER (DISTANT LIGHTS)

Een Rus in de achtertuin

  • Datum 07-12-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films LICHTER (DISTANT LIGHTS)
  • Regie
    Hans-Christian Schmid
    Te zien vanaf
    01-01-2003
    Land
    Duitsland
  • Deel dit artikel

Mijnenveld

Lichter is een impressionistische speelfilm over het leven aan de Pools-Duitse grens. Dit gebied, rond de oevers van de Oder, is een mijnenveld van onverwerkte Midden-Europese geschiedenis. Op 1 mei treedt Polen toe tot de EU — wat de gebeurtenissen in de film van de Duitse regisseur Hans-Christian Schmid een bijzondere actualiteitswaarde geeft.

Hoe krijg je een inwoner van Frankfurt/Main op de kast? Door in die stad de kortste weg naar de Oder te vragen. Frankfurt/Oder ligt immers ‘drüben’, in het verre oosten waar veertig jaar lang het communisme heerste. Voor de meeste inwoners van Frankfurt aan de Main is de hele voormalige Duitse Democratische Republiek periferie. Laat staan de gelijknamige stad aan de Oder, de rivier die de grens met Polen vormt.
Frankfurt aan de Oder heeft net haar zevenhonderdvijftigjarig bestaan gevierd. Maar de oude stad is goeddeels weggeschoten. Dat werd folklore en bier tussen de ‘Plattenbau’ — de prefab-flats die het paradepaardje van de DDR vormden. Op de cover van de regionale krant siert op de feestdag een doorkijkje, dat de naoorlogse bebouwing krampachtig buiten beeld houdt. Het echte eigentijdse Frankfurt, de treurige stad die leegbloedt omdat er geen werk is, vormde in 2002 het decor van Halbe Treppe. In Andreas Dresens indringende acteursfilm proberen twee jonge stellen de moed erin te houden.
Het welvarende Frankfurt am Main kan in één opzicht jaloers zijn op haar naamgenote: voor de film Lichter (Distant lights) is, nog geen jaar later, alwéér inspiratie geput uit Frankfurt aan de Oder. Niet alleen door regisseur Hans-Christian Schmid, maar ook door de personages in zijn film. Zoals die wanhopige kleine ondernemer, die meent dat alle thuishangende werklozen in deze stad vast op nieuwe matrassen zitten te wachten. Mooi niet. De jonge sigarettensmokkelaars in de film hebben betere kansen op een afzetmarkt.
Lichter is geen documentaire, maar een impressionistische schets van fictieve levens in een hoogst realistisch decor: het Pools-Duitse grensgebied, daags voordat Polen toetreedt tot de Europese Unie. Het is een decor van gesplitste steden en dorpen. De bewoners aan weerskanten van de Oder, en de Neisse die in haar uitmondt, zijn elkaar volkomen vreemd. En nu moeten ze Europese broederschap drinken.

Elektronisch Gordijn
Midden-Europa is een mijnenveld vol onverwerkte historie. Aan de Oder vonden de laatste grote veldslagen van de Tweede Wereldoorlog plaats. Toen de kruitdampen waren opgetrokken, lagen de restanten van Frankfurt niet meer midden in Duitsland, maar aan de westwaarts geschoven Poolse grens. Frankfurts voorstad Slubice, op de andere Oder-oever, was buitenland geworden. De Duitse bevolking werd er verdreven. Om zijn grote volkerenschoonmaak af te ronden liet Stalin bewoners van Polens voormalige oosten naar de verlaten westelijke gebieden van zijn machtsblok deporteren.
De bewoners van Slubice in Lichter zijn de kinderen en kleinkinderen van deze verdrevenen. Ze houden het hoofd boven water met archetypische gelegenheidsberoepen als taxichauffeur, handelaar en hoer. Wie beweegt, kan geld verdienen. Wie meedeint met het levensritme van de euroklanten, kan de toekomst wel aan. Wie verlamd reageert op de nieuwe tijd, zoals vele Oost-Duitsers op de andere oever, zullen door de dynamische Polen worden weggeconcurreerd.
Hans-Christian Schmid laat zijn camera meedeinen met de dynamiek aan de Oder. Soms sprankelen zijn beelden zozeer dat het ‘schudden’ kan heten. En soms ontspoort de kijker: ziet hij nu de oostkant of de westkant van de Oder? Dat lijkt de regisseur dan bewust in het midden te laten: Slubice en Frankfurt zijn inwisselbare grenszones geworden. De lege panden op de Duitse oever en de woningnood aan de Poolse kant zullen ook nog wel eens als communicerende vaten gaan werken.
Over de Oder zijn nieuwe bruggen gebouwd. Toen de rivier nog dwars door het Oostblok stroomde, werden de kapotte bruggen niet hersteld. De Oder-Neisse-grens heette officieel de ‘Vredesgrens’, maar zat behoorlijk dicht. Omdat ook maar weinigen popelden naar de andere kant te gaan, was de grensbewaking een taak voor weinigen. Maar in 1990 werd de grens tussen Polen en het weer verenigde Duitsland die tussen arm en rijk. Langs de rivier werd een ‘Elektronisch Gordijn’ opgetrokken, zoals de titel luidt van een documentaire die de Nederlandse regisseur Walther Grotenhuis in 1996 maakte. Grotenhuis volgde onder anderen een Roemeen in zijn pogingen de Neisse illegaal over te komen.
In Lichter probeert een gezinnetje uit Oekraïne de oversteek door het verraderlijke kolkende Oder-water. Ze waren, met enkele landgenoten, afgezet in een bos met de mededeling dat de lichtjes die ze zouden zien die van Berlijn waren. Maar het bleek slechts het valse licht van Pools Slubice. In de afgelopen, hete zomer stond het water in de Oder amper een meter hoog. Maar wie de rivier doorwaadde, maakte een goede kans vervolgens tegen de (infrarode) lamp van de ‘Bundesgrenzschutz’ te lopen. Het Elektronische Gordijn lijkt poreus, maar wie geen Pool is, mag er niet door.

Moraalridders
De Duitsers zijn zo bang voor een (Wit-)Rus in hun achtertuin dat ze nu, in allerlei plaatselijke initiatieven, zelfs met de gewantrouwde Polen aanpappen om gezamenlijk een buffer te creëren tegen het vermeende nieuwe gevaar. Binnenkort worden Wit-Rusland en Oekraïne ook officieel van het hun vertrouwde buurland afgesneden: door het nieuwe, ‘Brusselse Gordijn’ aan Polens zuid- en oostgrens.
De Duitsers, Polen en Oekraïners in Lichter: ze leven rakelings langs elkaar, in die momentopname aan de Oder. Ze negeren, helpen of gebruiken elkaar, net hoe het uitkomt. De moraal van de film is al net zo beweeglijk als de mensen in het grensgebied. Amorele eigentijdse kunst uit Duitsland, zonder helden en schurken, straf en boete. Dat is best bijzonder, in een land vol moraalridders die niet onbevangen kunnen kijken.
Regisseur Hans-Christian Schmid komt uit Beieren en is bijna veertig. Hij zit aan de bovengrens van een nieuwe generatie Duitse filmmakers uit Oost én West, die de loden lasten van de Midden-Europese geschiedenis op verrassend lichtvoetige wijze weet te verbeelden. Andere voorbeelden zijn Dresens Polizistin en Halbe Treppe, Beckers Good bye, Lenin!, Haussmanns Sonnenallee en Petersons kleine Stasi-komedie Helden wie wir — de laatste beide naar werk van de Oost-Duitse schrijver Thomas Brussig. Lichter was het afgelopen jaar geselecteerd voor de competitie van de Berlinale, kreeg op dat festival de prijs van de internationale filmkritiek en was een succes in de Duitse bioscopen. Niet slecht voor zo’n ‘kleine’ film. Laten ook jonge filmmakers uit Polen en oostelijker er hoop uit putten.

Annemieke Hendriks
Journalist Annemieke Hendriks leeft overwegend in Berlijn en werkt aan een boek over de Pools-Duitse verhoudingen.

Dit artikel is eerder gepubliceerd in de dagelijkse Filmkrant in Rotterdam.