LEAF ON A PILLOW

De Indonesische cineast Garin Nugroho, regisseur van A letter to an angel en And the moon dances, toont in zijn vierde lange speelfilm Leaf on a pillow in een poëtisch-realistische stijl zijn betrokkenheid met de dagelijkse ellende van de zwerfkinderen in zijn land. Het is zijn eerste film die wekenlang ongecensureerd in de Indonesische bioscopen heeft kunnen draaien en dat is opmerkelijk want de film bevat een duidelijk standpunt van de maker tegen de toenemende armoede in de republiek. Dat het Filmfestival Rotterdam deze film, die met steun van het Hubert Bals Fonds werd gerealiseerd, koos als openingsfilm, kunnen we eveneens zien als een statement.

Dit jaar is het precies vijftig jaar geleden dat Indonesië officieel onafhankelijk werd. Van president Soekarno’s doctrine van de Pancasila, de vijf principes die de basis van de nieuwe republiek zouden vormen (nationalisme, menselijkheid, democratie, sociale gerechtigheid en het geloof in één almachtige god) is anno 1999 weinig meer over. Conflicten tussen de verschillende nationaliteiten en godsdiensten worden met de dag groter en democratie is ondanks het aftreden van Soeharto nog steeds een wassen neus. In zijn film Leaf on a pillow, die in 1997 — dus nog vóór de Azië-crisis — werd gedraaid, schetst regisseur Garin Nugroho een uiterst somber beeld van het leven van de zwerfjongens Kancil en Heru en hun lotgenoten, die al bedelend, stelend, hongerend en lijmsnuivend proberen te overleven in de Midden-Javaanse toeristenstad Yogyakarta. Sommige van deze zwerfjongeren hebben een klein baantje als schoenpoetser of (als ze kunnen spellen) graveur. ’s Avonds zoeken de jongens hun heil in een uithoek van de markt, waar de volwassen Asih, gespeeld door de populaire Indonesische actrice en producente Christine Hakim, zich over hen ontfermt. Het enige vertier dat de jongens kennen is hun ontluikende seksualiteit, die zich regelmatig richt op Asih. Meer nog dan seks (die zij nooit toestaat), zoeken de jongens warmte en genegenheid bij dit anker in hun rusteloze bestaan.

Realistisch straatbeeld
Regisseur Garin Nugroho (1961), die zijn speelfilms gedeeltelijk financiert uit de opbrengst van zijn reclamefilms, is zelf geboren in Yogyakarta en het is niet de eerste keer dat hij in zijn werk aandacht besteedt aan de zwerfkinderen in zijn stad. In 1995 maakte hij in samenwerking met het Japanse televisiestation NHK Dongeng Kancil tentang Kemerdekaan (The Kancil’s story about independance), waar later het dertiendelige docudrama Anak Seribu Pulau (Children of a thousand islands) uit ontstond. Leaf on a pillow is gebaseerd op de ervaringen die hij toen heeft opgedaan en de levensverhalen van de zwerfjongens die hij in die periode ontmoette.
Het duurt even voordat er een duidelijke verhaallijn in de film valt te ontdekken: de camera volgt losjes een aantal figuren, als een toerist die wel ziet maar (nog) niet begrijpt. Maar de camera neemt de tijd en ziet uiteindelijk meer dan de doorsnee toerist. Zo registreert hij hoe Kancil wordt onthoofd tijdens een illegale treinreis op het dak van een trein op het moment dat deze door een tunnel gaat en hoe Heru wordt afgemaakt door een bende die zwendelt met verzekeringspremies. Ondertussen krijgt de kijker veel te zien van het straatleven in Yogyakarta: het eeuwige gesjacher van de straatverkopers, een oude vrouw die bijkans zwicht onder de enorme vracht die ze moet torsen en de minuscule baantjes waarmee men zijn dagelijks brood bij elkaar tracht te schrapen.
Wanneer je bedenkt dat de film is opgenomen voordat de roepia door de crisis in een vrije val raakte, dan weet je dat het beeld dat de film schetst minimaal met een factor vier moet worden vermenigvuldigd om een idee te krijgen van de situatie anno 1999.
Niet alleen in het armoedebestaan van de zwerfkinderen speelt de devaluatie van de roepia een rol, ook Nugroho’s film kwam erdoor in de problemen, doordat het geld dat was gereserveerd voor de postproductie met de dag in waarde verminderde. Extra financiering werd gevonden, waardoor de film alsnog kon worden afgemaakt. Het project kampte met meer tegenslag. Het gefilmde materiaal bleek door een defect aan de camera onbruikbaar, waardoor alle opnamen over moesten. De niet-aflatende ijver waarmee de filmploeg het project heeft doorgezet heeft wellicht alles te maken met de politieke situatie in het land. Nu Habibie de plaats van Soeharto heeft ingenomen, is er een machtsvacuüm ontstaan, waarin een gevoel van ‘nu of nooit’ overheerst. Leaf on a pillow is Nugroho’s eerste film die geen hinder ondervond van politieke of commerciële censuur en die wekenlang met veel succes in Indonesië kon draaien. Alleen daarom al is Leaf on a pillow een belangrijke mijlpaal in de (film)geschiedenis van Indonesië. Het is ook de eerste film in Indonesië waarin het ‘bahasa kasar’ (de taal van de straat) wordt gesproken.

Meesterlijke beheersing
Het is jammer dat de rauwheid van het verhaal door Nugroho’s poëtische stijl gedeeltelijk wordt afgezwakt. Het camerawerk van Nur Hidayat is prachtig, maar de esthetiek ervan staat een werkelijk meeleven met de personages behoorlijk in de weg. Ook de scènes waarin een televisieploeg de wijk bezoekt om bepaalde misstanden aan de kaak te stellen, hebben geen logische plaats binnen de rest van het scenario en zijn daardoor nogal storend. Daar staat tegenover dat Nugroho nergens moraliseert en zich een meester toont in de beheersing. Dit blijkt het duidelijkst uit de scènes waarin een meisje in een smetteloos schoolkostuum langs de drukke verkeersweg in Yogyakarta wacht tot zij kan oversteken. De eerste keer wordt zij geholpen door Kancil, de tweede keer door Heru in zijn haveloze outfit. Beide jongens voelen zich tussen het voortrazende verkeer als een vis in het water. Wanneer het meisje aan het slot van de film opnieuw langs de weg staat en Kancil en Heru beiden gewelddadig aan hun einde zijn gekomen, breekt de film af. Zonder dat Nugroho het laat zien weet je: binnen vijf minuten staat er weer een nieuwe zwerfjongen naast haar, want ook aan die stoet komt geen einde. Prachtig. Maar wat een ellende.

Annemarie Vollebregt