Lang leve de Koningin

"Je hebt zo weinig van die lekkere films, waarin een duidelijk verhaal wordt verteld." Esmé Lammers gebruikt in haar debuutfilm Lang leve de koningin de sprookjesvorm om de regels van het schaakspel te verbeelden. Fantasie en realiteit lopen dwars door elkaar heen in het leven van de achtjarige Sara. Lammers maakte een mooie jeugdfilm, waar ook menig ouder van zal genieten. Al is het maar om Monique van de Ven te zien schitteren als witte koningin.

Esmé Lammers houdt van schaken. Als kleindochter van Max Euwe — de enige Nederlandse wereldkampioen schaken — maakte ze zelf al jong kennis met het spel. Toen ze in 1989 met de film De schaker en de dame afstudeerde aan de Filmacademie, kreeg ze van een vriend een oud schaakboekje voor kinderen. Het bleek geschreven door haar grootvader en werd een belangrijke inspiratiebron voor Lang leve de koningin.
Lammers: "Het verhaal van mijn film heeft een hele lange ontstaansgeschiedenis. Toen ik van de Filmacademie afkwam werd ik al vrij snel door een produktiebedrijf benaderd of ik niet iets had voor kinderen. Het leek me toen al interessant om het schaakspel visueel te maken voor kinderen. Maar het heeft uiteindelijk nog een paar jaar geduurd voordat ik het hele verhaal dat er nu omheen zit goed te pakken had".
Als kersverse regisseur had Lammers niet meteen de ambitie om een eigen speelfilm te maken. "Als je op de Filmacademie zit werk je mee aan ontzettend veel produkties. Maar je bent eigenlijk vooral bezig met allerlei technische dingen, terwijl het dagelijkse leven in die vier jaar een beetje aan je voorbijgaat. Na het examen had ik tijd nodig om weer mijn eigen weg vinden en terug te keren naar mijn eigen persoonlijkheid. Ik ben daarom begonnen met het schrijven van scenario’s. Voordat je een speelfilm kunt maken moet je toch eerst een goed verhaal verzinnen of iets hebben dat je wilt vertellen."

Lang en gelukkig
In Lang leve de koningin woont de achtjarige Sara samen met haar moeder en haar grootvader. Als ze vragen stelt over haar vader, krijgt ze van haar moeder te horen dat ze daar nog te jong voor is. Op school haalt ze alleen maar onvoldoendes en wordt ze door de meester en haar medeleerlingen niet begrepen of geaccepteerd. Er gaat letterlijk en figuurlijk een andere wereld voor Sara open als ze bij een nieuw klasgenootje thuis voor het eerst een schaakspel ziet. Het zijn geen gewone schaakstukken, maar prachtig vormgegeven beeldjes. Als Sara gefascineerd naar de schaakstukken staart komen ze tot leven. Door de lessen van haar fantasiekoningin leert ze de regels van het spel. Dat komt goed van pas als ze samen met haar klas mag meedoen aan een simultaan-seance tegen een grootmeester uit Zuid-Afrika. Die man blijkt haar vader te zijn. Aan het eind van de film is het gezin weer compleet en leven ze nog lang en gelukkig verder, zoals dat hoort in een sprookje.
Lammers heeft gemerkt dat vooral vrouwen zich sterk identificeren met hoofdpersoon Sara. Er zit een groot deel van haar eigen jeugd in het verhaal verwerkt. "Als kind maak je het zo vaak mee: je wilt iets weten, maar het wordt niet verteld, zonder dat je begrijpt waarom. Of zo’n meester die iedere keer juist jou eruit pikt, terwijl je net lekker zit te dromen. Of dat gevoel dat veel kinderen hebben: niemand is wezenlijk geïnteresseerd in wat hen werkelijk bezighoudt. Het zijn allemaal dingen die ik zelf zo ervaren heb. Op zulke momenten trok ik mezelf terug in mijn fantasiewereld. Volgens mij is het feit dat je een eigen wereld kunt creëren ook een van de krachtigste dingen die je hebt als mens, en als kind helemaal."
Omdat de regels van het schaakspel stap voor stap worden uitgelegd heeft de film een sterk educatief karakter. Oorspronkelijk was het verhaal dan ook bedoeld voor een zesdelige tv-serie over schaken. "Ik kan niet ontkennen dat een groot deel van de film over de regels van het schaken gaat. Het was ook duidelijk mijn doel om de liefde voor het spel over te brengen. Door gedeeltelijk te kiezen voor een sprookjesvorm en enkele spannende schaakscènes is dat volgens mij ook goed gelukt. Daarnaast heb je de dramatische lijn van een kind dat op zoek is naar haar vader. Het meisje heeft dus een emotionele motor om te leren schaken. Dat heb ik niet helemaal willen uitleggen, omdat ik dat zelf altijd zo vervelend vind als ik dat zie in een film."
Een bijzonder onderdeel van Lang leve de koningin is de prachtige vormgeving van het sprookjespaleis, waar de schaakscènes zich afspelen. Het decor is strak gestileerd met een zwart-wit schaakvloer en grote trappen aan weerszijden. De kostuums van de levensechte schaakfiguren zijn indrukwekkende creaties, ontworpen door Linda Bogers. Lammers: "Ik heb met opzet gekozen voor een tijdloze art direction. Op die manier krijgt het geheel een universeel karakter en wordt het echt een sprookjesverhaal met een boodschap erin. Met zo’n stijl creëer je ook een soort semi-zorgeloze omgeving waarin alle problemen gewoon opgelost worden. Dat sprookjesachtige zie je helaas niet zo vaak meer in films, maar ik ben er zelf heel erg dol op."

Topacteurs
Als debuterend regisseur heeft Lammers het zichzelf niet gemakkelijk gemaakt. Niet alleen is het regisseren van kinderen een vak apart, tevens werkte ze met een aantal gerenommeerde acteurs als Monique van de Ven, Derek de Lint, Rudolf Lucieer en Pieter Lutz. Vooral de aanwezigheid van Van de Ven is opvallend, ze speelt de rol van sprookjeskoningin met veel flair en uitstraling. Lammers is erg tevreden over de samenwerking met de actrice en raakte onder de indruk van haar professionele instelling. "Monique is heel constant in wat ze doet. Ze kan heel goed dezelfde energie vasthouden als ze op de set staat. Het mooie van haar is verder dat ze mij geen moment het gevoel gaf dat ze me wel eens zou gaan uittesten. Dat zie je nog wel eens bij andere acteurs: ze kiezen er voor om met je te werken, maar staan later ineens niet meer achter je ideeën, omdat je een beginnend regisseur bent. Een groot voordeel van het werken met topacteurs als Van de Ven en De Lint is dat zij je een spiegel voorhouden. Als ik echt hele rare dingen gedaan zou hebben dan zou ik dat meteen aan hun reacties hebben gemerkt."
Ook de samenwerking met partner en producent Dick Maas verliep zonder noemenswaardige problemen. "Dick heeft eigenlijk een hele andere smaak, maar hij vond dit gewoon een leuk project. Toen hij de film gezien had, zei hij dat hij erg ontroerd was en dat is iets wat ik hem niet vaak hoor zeggen." Voor het werken met de kinderen bedacht Lammers een eigen aanpak. "Ik heb mezelf de hele tijd voorgehouden dat het voor hun een spel moest zijn. Het moest in ieder geval geen machtsstrijd worden, waarbij ik dan de baas zou moeten spelen. Om hun concentratie vast te houden en omdat kinderen nogal snel opzeggerig gaan doen, liet ik ze constant iets doen om ze af te leiden. Als ze een zinnetje moesten opzeggen, liet ik ze bijvoorbeeld tegelijkertijd ook alle knopen van hun jas tellen."

Moederkloek
Her en der wordt met enige verbazing geconstateerd dat het vooral vrouwen zijn die momenteel nieuwe Nederlandse films presenteren. Voor zover er sprake is van een specifiek vrouwelijk element komt dat volgens Lammers niet zozeer in de thematiek als wel in de manier van werken tot uitdrukking. "Ik sprak er laatst met Maria Peters (regisseur van De tasjesdief, red.) over. We hadden beide het gevoel dat vrouwen, in tegenstelling tot de meeste mannen, het maken van films meer als een familiegebeuren benaderen. Toen ik op de set stond had ik opeens heel sterk het gevoel van een moederkloek die voor haar familie een groot feest tot in de puntjes moet voorbereiden. Het leek net alsof er een soort oerinstinct bij me naar boven kwam. Dat ik iets ging doen wat je als vrouw door de eeuwen heen zo geleerd hebt."

François Stienen