LAND AND FREEDOM

De Engelse regisseur Ken Loach heeft de afgelopen dertig jaar een internationale reputatie opgebouwd als een sociaal bewogen filmmaker die zich bezighoudt met hedendaagse misstanden. In zijn nieuwste produktie Land and freedom gaat hij voor het eerst op de historische toer. De Spaanse Burgeroorlog vormt het decor voor een film over de teloorgang van oude linkse idealen. Die echter, als het aan Loach ligt, nog steeds levensvatbaar zijn.

"Wat jullie nodig hebben is een revolutie", laat Ken Loach een van de personages in zijn film Raining stones (1993) zeggen. Hij legt die waarschuwing in de mond van een werkeloze man die op een nachtelijke brastocht door de schijnwerpers van een politie-helicopter gevolgd wordt. Als daad van verzet en om de opstand als het ware in te luiden, trekt de man zijn broek uit en toont zijn blote achterwerk aan de politieagenten. Uitzichtloze armoede, werkloosheid, onrechtvaardigheid en machtsmisbruik door de staat. Dat zijn de terugkerende thema’s in het oeuvre van regisseur Ken Loach. In zijn films draait hij kleine revoluties af, zou Lucebert schrijven. Als overtuigd Trotskist — Stalin was niet marxistisch genoeg — vindt Loach dat de arbeiderklasse daarbij het heft in eigen handen zou moeten nemen. Zijn hoofdpersonen zijn strijdlustige individuen, die zoals door de overheid belaagde moeder in Ladybird, ladybird, het onrecht dat hun is aangedaan bevechten.
Als je naar de prijzenkast van Loach kijkt — twee keer winnaar van de juryprijs in Cannes en winnaar van de Prijs van de Internationale Filmkritiek in Berlijn — zou je kunnen vermoeden dat er onder de Europese filmcritici nog een groot aantal sluimerende marxistische idealen leven. De Europese filmjury’s als de laatste communistische kernen. De filmische onderdelen, zoals vormgeving en het acteren, zijn namelijk bij Loach weliswaar redelijk verzorgd, maar zeker niet spectaculair of uitmuntend. Wat je bij al die lofprijzingen toch wel zou verwachten. Het is zijn sociaal-realisme met films die ‘ergens over gaan’, waardoor zoveel critici waarschijnlijk met Loach weglopen.

Verdeeldheid
In zijn nieuwste film Land and Freedom keert Loach voor het eerst terug in de tijd. Hij behandelt de Spaanse Burgeroorlog aan het eind van de jaren dertig, waar de links-Republikeinse regering zich verzette tegen de rechtse opstand onder leiding van Franco. De film volgt de lotgevallen van David, die zich als Engelse communist uit Liverpool aansluit bij zijn Spaanse strijdmakkers. Hij is toch werkeloos en de opkomst van het fascisme moet gestuit worden, zo verklaart hij zijn vertrek aan zijn vrouw. David maakt in Spanje alles mee wat je zoal in een oorlog meemaakt. Hij verliest zijn beste vriend bij de bestorming van een dorp, wordt verliefd op een mooie Spaanse uit zijn anarchistische groep en raakt gewond bij een oefening.
Tussen de oorlogshandelingen door is er voldoende tijd voor discussies met de bewoners van een bevrijd dorp, in het bijzonder over het wel of niet afschaffen van het privébezit. Ook de onderlinge verdeeldheid tussen de linkse partijen in Spanje komt uitgebreid aan bod. David kiest op een gegeven moment voor de Stalin-gezinde communisten en verliest daardoor zijn liefje. In Barcelona maakt hij mee dat de linkse groepen elkaar zelfs beschieten, waarbij ook Engelse sympathisanten tegenover elkaar komen te staan. Gedesillusioneerd keert hij uiteindelijk toch weer terug naar zijn anarchistische kameraden aan het front.

Kranteknipsels
Ken Loach is een straatvechter. Hij is op z’n best wanneer zijn personages door de straten van zijn geliefde Liverpool zwerven en plat Engels praten. Hun opstandigheid en strijd om het dagelijkse bestaan is tegelijk aangrijpend en vertederend. Met Land and freedom heeft hij echter zijn revolutionaire idealen in een historisch epos proberen te gieten. De sprong van realistisch documentaire-drama naar een fictief verhaal dat grotendeels in het verleden speelt, blijkt echter te groot. De film grossiert in platte clichés over het leven aan een oorlogsfront, in oppervlakkige politieke tractaten en in slecht geacteerde dialogen. In Spanje was de film weliswaar een groot succes, maar volgens Spaanse historici is het uit geschiedkundig oogpunt een mislukking.
Erg storend is het verder dat Loach het verhaal gedeeltelijk vertelt aan de hand van de kleindochter van David, die na diens dood in zijn papieren gaat zitten snuffelen. Ze ontdekt allerlei oude kranteknipsels en foto’s en brieven over opa’s avonturen in Spanje. We krijgen haar een paar keer in beeld terwijl ze over de paperassen zit gebogen, zonder dat we ook maar iets over haar eigen leven vernemen. Loach heeft daarbij, zeer tegen zijn gewoonte in, gekozen voor een aantal esthetische shots, die een hinderlijke stijlbreuk vormen met de rest.
Aan het einde van de film leest kleindochter, staande bij het graf van David, een gedicht voor over het voortzetten van de strijd. Ze strooit ook de aarde over het graf die David in een rode zakdoek zestig jaar geleden uit Spanje heeft meegenomen en al die jaren op zolder bewaard had. Loach wil met de kleindochter en de Spaanse aarde ongetwijfeld duidelijk maken dat er een link is tussen heden en verleden. Maar hij legt het er zo dik bovenop, dat het eerder irritant dan verhelderend is.

François Stienen