LAMERICA

Menigeen zal het slot van Lamerica bestempelen als pathetisch. De film eindigt met een reeks close ups van Albanese bootvluchtelingen. Op de gezichten staan leegte, berusting en bij de laatste een voorzichtige glimlach. Dat is niet pathetisch. Het is een passend slot van een indrukwekkend pleidooi voor menselijke waardigheid. Gianni Amelio trotseert het cynisme.

Het idee voor Lamerica ontstond in 1991 door een foto in de krant: een aftandse boot vol Albanezen op weg naar Bari, Italië. Bevrijd van het communisme, maar stervend van de honger. In de haven van Durazzo, Albanië verdringt men elkaar voor een plaatsje op de boot en schreeuwt iemand: "Italië, Italië, jij bent de wereld!". Ooit was het beloofde land zelf een plek om te verlaten. Na de oorlog vertrokken talloze Italianen vanuit Napels naar Amerika. ‘Lamerica’ heette dat toen onder immigranten, zonder apostrof. Het was de aanduiding voor een magisch oord waar alles beter was.
Met de titel van zijn film benadrukt Amelio de parallel die er in zijn ogen bestaat tussen het Italië van de jaren vijftig en het Albanië van nu. Zoals de Italianen destijds hun geruïneerde land ontvluchtten, zo doen de Albanezen dat vandaag. Nu is Italië welvarend, maar de grootouders van de huidige generatie arriveerden als armoedzaaiers in de haven van New York. Zonder de moralist uit te hangen wijst Amelio zijn landgenoten terecht. Hun superioriteitsgevoel is misplaatst.

Schoenenfabriek
Het scenario van Lamerica vertoont grote gelijkenis met dat van Amelio’s vorige film, Il ladro di bambini. Opnieuw is er sprake van een moeizame, doch louterende reis. Elke pleisterplaats betekent tevens een stap in de ontwikkeling richting beter mens van de hoofdpersoon. Ondanks de ruime financiële toezeggingen van Italië’s grootste producent verliepen de voorbereidingen van Lamerica niet zonder problemen. De geplande hoofdrolspeler Gian-Maria Volonté (inmiddels overleden) werd wegens onenigheid met Amelio geloosd. Bij aankomst van de filmcrew in Albanië werd het scenario in drie weken tijd volledig herschreven.
Twee Italiaanse zakenlieden, baas en knecht, denken in Albanië een flinke slag te kunnen slaan. Met de overname van een waardeloze schoenenfabriek moet het Europese subsidiegeld binnenstromen. De Albanese overheid stelt slechts één voorwaarde: een Albanese partner. De stroman wordt gevonden in een voormalige politieke gevangenis, een gruwelijk oord vol zwaar verwaarloosde, bejaarde mannen. Gino, de jonge zakenman, blijft alleen achter in Albanië om de kersverse voorzitter, Spiro, in zijn bureaucratische taken te begeleiden.
Deze Spiro, beangstigend realistisch gespeeld door een 78-jarige debutant, blijkt een verward verleden met zich mee te dragen. Als Italiaanse soldaat kwam hij onder Mussolini naar Albanië en verdween na de communistische machtsovername voor veertig jaar in de gevangenis. In zijn hoofd is deze periode gewist: Spiro denkt dat hij twintig is en wil terug naar zijn vrouw en zoontje in Italië. Zijn begeleider wordt door deze desoriëntatie op sleeptouw genomen: Gino zwerft met de oude man door Albanië, terwijl de tegenspoed hem steeds harder treft. Eerst verliest hij zijn auto, dan zijn baan, tenslotte zijn identiteit.

Authenticiteit
Lamerica gaat over de verbondenheid tussen landen en tijden. Italië en Albanië, heden en verleden, ze staan in directe verbinding met elkaar. Hoewel de twee verhaallijnen enigszins strijden om aandacht, wordt dit vooral duidelijk in de tegengestelde ontwikkeling van de twee hoofdpersonen. Terwijl Spiro promoveert van vervuilde gek tot vriendelijke opa, degradeert Gino van vlotte Italiaan tot sjofele Albanees. Het mysterie van Spiro biedt meer dan de teloorgang van Gino. Dat Gino zijn aanvankelijke arrogantie moet bekopen met totale nederigheid is betrekkelijk eenduidig. Dat zijn transformatie toch weet te boeien is te danken aan acteur Enrico Lo Verso, maar vooral aan de sterke authenticiteit die de film ademt.
Lamerica is fictie en moet niet worden opgevat als een reportage over de Albanese samenleving na het communisme. Niettemin maken de op lokatie gemaakte opnamen een onthutsend realistische indruk. Zowel het consequent grauwe kleurgebruik als verschillende aangrijpende scènes maken de verpaupering voelbaar. Het Albanië van 1991 wordt voorgesteld als een volledig uitgewoonde en kaalgeslagen natie, waar de inwoners in een vorm van wrede anarchie trachten te overleven. Kinderen zijn er het ergst aan toe, zo blijkt uit een pijnlijk achteloze scène waarin de oude man bijna wordt vermoord uit verveling. Natuurlijk ligt het verwijt van neo-kolonialisme op de loer: de dissidente schrijver Ismail Kadere verzet zich tegen het beeld dat Lamerica van zijn vaderland schetst.
Niet voor niets geldt Gianni Amelio na als dé Europese filmmaker, zeker nu Kieslowski gestopt is. Zijn werk getuigt van een oprechte bezorgheid over het verlies van morele waarden. Niet moreel in de zin van benepen christendemocratische gezinsethiek of quasi-liberaal nationalisme, maar in de zin van universele, humanitaire verworvenheden. Lamerica pleit ervoor om ze niet verloren te laten gaan: solidariteit, mededogen, respect. Amelio waagt zich aan dergelijke grootheden met ouderwets aandoende discretie. Zijn beelden zijn bescheiden, maar zijn boodschap is duidelijk. Waardigheid is kwetsbaar.

Mark Duursma