La pianiste

Bijna vijftien jaar na het verschijnen van Die Klavierspielerin, Elfriede Jelineks omstreden roman over een schijnbaar gevoelloze pianolerares, lijkt hetzelfde verhaal in handen van Michael Haneke een vergelijkbare reactie op te roepen: afschuw, onbegrip en verontwaardiging. Toch toont Haneke ook compassie.

Het is voor het eerst dat Haneke een film maakt die gebaseerd is op een roman en naar eigen zeggen zal het waarschijnlijk ook de laatste keer zijn. Een filmmaker die zichzelf als auteur beschouwt kan zijn ideeën immers het best kwijt in een origineel scenario van eigen hand.

Na het zien van La pianiste is direct duidelijk waarom deze uitzondering gemaakt is: de thematiek van het boek sluit naadloos aan op het werk van Haneke, van het onvolprezen Der siebente Kontinent (1989), via Benny’s Video (1992), tot zijn voorlaatste film Code inconnu (2000). Het onvermogen om binnen de verstikkende burgerlijke samenleving de eigen emoties te onderkennen, gemankeerde communicatie en onderdrukte seksualiteit; gefrustreerde gevoelens die niet zelden uitmonden in extreme gewelddadigheid.

Erika Kohut is een vrouw van begin veertig die pianoles geeft op het conservatorium van Wenen. Ze is streng, ontoegankelijk en uiterlijk onbewogen. Ze houdt zich op in cultureel hoogstaande kringen, maar heeft het ‘slechts’ tot pianolerares geschopt, niet tot concertpianiste, zoals haar moeder het graag gezien had.

Moeder
Die teleurstelling bepaalt voor een groot deel de haat-liefdeverhouding tussen Erika en haar moeder, met wie ze samenwoont en zelfs een bed deelt. Die benauwende, symbiotische relatie maakt elke andere relatie onmogelijk. Erika is een vrouw die geen emoties bij zichzelf toestaat uit angst de controle over zichzelf te verliezen. Een uitweg voor haar opgekropte lustgevoelens zoekt ze in de cabines van een pornovideotheek, in het bespieden van paartjes en het verwonden van zichzelf. Nooit is zijzelf het lustobject. Het is uitgerekend deze gecompliceerde, neurotische vrouw op wie een van haar leerlingen verliefd wordt.

Isabelle Huppert is voor deze rol een geweldige keuze, met haar tengere gestalte, bleke huid en koele ogen. Als actrice verstaat ze de kunst om achter dat harde masker op subtiele wijze toch iets van een innerlijke strijd te laten doorschemeren.

Scheermesje
Haneke’s films zijn nooit echt gericht geweest op identificatie met personages. De hard gesneden montage, de strenge, afgepaste vorm en de dominantie van het idee dat wordt uitgedragen, maakten dat de kijker zich altijd sterk bewust bleef van het feit met een film van doen te hebben, met een narratieve constructie. In die zin is La pianiste klassieker van opzet, een lineair verteld verhaal waarin de lotgevallen van een hoofdpersonage centraal staan.

Toch is identificatie met Erika Kohut niet het doel en niet het effect van de film. Daarvoor is Haneke’s benadering te afstandelijk en geeft hij te weinig prijs. Het intrigerende aan La pianiste is juist dat het geen sluitend psychologisch portret is. De veelbesproken scène waarin Erika, gezeten op de rand van het bad, met een scheermesje haar geslachtsdeel bewerkt, om vervolgens bij haar moeder de indruk te wekken dat ze ongesteld is, is niet zozeer gruwelijk, het is vooral raadselachtig. Dat neemt niet weg dat deze beschadigde vrouw compassie oproept, zonder te spreken in termen van sympathie of begrip. Haar verbeten strijd tegen de gevoelens die de jongeman bij haar oproept is aangrijpend en beangstigend tegelijk.