KOSH BA KOSH

Bachtijar Choedojnazarov: Heen en weer gesleept tussen Europa en Azië

  • Datum 03-12-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films KOSH BA KOSH
  • Regie
    Bachtiar Choedojnazarov
    Te zien vanaf
    01-01-1993
    Land
    Tadzjikistan/Zwitserland
  • Deel dit artikel

Hij woont momenteel in Berlijn. Maar Bachtiar Choedojnazarov komt niet los van zijn wortels. Zijn debuut Bratan (1991), een sentimental journey door het Tadzjikistan van zijn jeugd, liet dat reeds zien. Ook zijn tweede film, Kosh ba kosh, speelt zich af in de voormalige Sovjet-republiek. Maar behalve dat deze lokatie de film voorzag van couleur locale, werd de toon in Kosh ba kosh ook gezet door de plotseling uitbrekende burgeroorlog aldaar. Een gesprek met een filmmaker in diaspora over onder andere gedrogeerde milities, kunst en vliegwerk tijdens de opnamen en politiek engagement.

"Ik wil nog een film maken over mijn geboorteplaats. Maar het is aan God om daarover te beslissen." Dit zei Bachtiar Choedojnazarov twee jaar geleden toen hij naar aanleiding van Bratan voor het eerst het Filmfestival Rotterdam bezocht. God blijkt Choedojnazarov welgevallig te zijn geweest, want tijdens de laatste festivaleditie gaf hij acte de présence met Kosh ba kosh. En Doesjanbe, de hoofdstad van het in Centraal-Azië gelegen Tadzjikistan en tevens de plaats waar Choedojnazarovs wieg stond, is de plaats waar alles zich afspeelt.

Gokspel met botjes
"Ik wilde in eerste instantie het verhaal vertellen van Doesjanbe, een mozaïek van het leven in deze stad geven. Daarna kreeg ik de inval om dit verhaal te combineren met een lyrische liefdesgeschiedenis", zegt Choedojnazarov (29) over het oorspronkelijke idee voor Kosh ba Kosh. De hoofdpersonen in deze liefdesgeschiedenis zijn Daler en Mira. Daler is een typische flierefluiter die als bestuurder van een kabelbaan zijn dagen slijt met illegale klusjes en gokken. Op een dag ontmoet hij de vrijgevochten Mira, de uit Rusland afkomstige dochter van Donai, een van Dalers vrienden. Nadat Donai enorme schulden heeft gemaakt bij het gokken dreigt zijn schuldeiser Mira op te eisen als onderpand. Om haar die vernedering te besparen neemt Daler haar mee. Na aanvankelijke schermutselingen tussen de twee worden zij tenslotte verliefd op elkaar.
De titel van de film, in het Engels ook wel vertaald met On equal terms of Odds and evens, verwijst volgens Choedojnazarov naar een term uit het populaire gokspel in Kosh ba kosh. "Het heet ‘boetsjil’. Het is een heel oud spel dat al genoemd wordt in allerlei apocriefe geschriften. Het is behalve in Tadzjikistan ook in Georgië terug te vinden. Het wordt gespeeld met botjes die afkomstig zijn uit de knieschijf van een ram. Het principe van het spel is dat die botjes in bepaalde combinaties worden gegooid. Maar soms vallen ze zodanig dat er geen combinatie ontstaat. Dan blijven ze tegen elkaar staan, een gooi waar je als speler niets uit kan afleiden. Dat noemen ze ‘kosh ba kosh’. Er is er altijd één autoriteit onder de spelers die bepaalt of er in zo’n geval een nieuwe ronde moet worden gespeeld of dat het wordt opgelost door de aarde onder de botjes weg te halen zodat er alsnog een combinatie ontstaat."

Stoned
In juni 1992 bezocht Choedojnazarov Doesjanbe om lokaties te zoeken. Vier maanden later, kort na het begin van de opnamen, brak in Tadzjikistan een burgeroorlog uit tussen oudcommunisten en een alliantie van pro-islamitische en democratische milities. Choedojnazarov wil er in eerste instantie weinig over kwijt ("het is een lang en onplezierig verhaal"), maar na enig aandringen volgt zijn relaas. "Toen de oorlog uitbrak zijn we eerst weggevlucht. Pas nadat het weer rustig was in de stad en de oorlog zich honderd kilometer verderop afspeelde zijn we teruggekeerd. We stonden onder bescherming van het Russische leger. Maar zo nu en dan moesten we wel iemand smeergeld geven om te kunnen filmen. Soms kwamen we ook op plekken terecht die onder de controle vielen van andere groepen. Je had terroristen, islamitische fundamentalisten, het Russische leger en iedere groep bestond weer uit verschillende milities. Dus de mogelijkheid bestond nogal eens dat je als gijzelaar gevangen genomen werd. Vooral ’s nachts was de situatie vaak onvoorspelbaar omdat de milities dan meestal stoned waren."
"Toen de oorlog uitbrak hadden we ongeveer twintig procent van de film opgenomen. We waren gedwongen om het scenario te herschrijven en een aantal scènes opnieuw te draaien. Een gedeelte van de vader/dochter scène uit het begin van de film en de tweede gokscène, waarin Daler niet mee mag doen aan het spel, dateren nog van voor de oorlog. De rest is opnieuw of later gefilmd. De oorlog was zelfs af te lezen van de gezichten van sommige acteurs. Die hadden binnen twee maanden tijd een andere uitdrukking gekregen. Dat was goed te zien toen ze de scènes gingen overspelen."
Een van de weinige professionele acteurs en een relatieve nieuwkomer in Kosh ba kosh is de Spaanse actrice Paulina Galvez, die de rol van Mira vertolkt. Een opmerkelijke keuze die volgens Choedojnazarov niet alleen ingegeven werd omdat zij in haar uiterlijk het Europese en het Aziatische in zich verenigt. "We hebben in Moskou, St-Petersburg en Moldavië naar actrices gezocht. Maar de twee Russische actrices die ik eerst op het oog had durfden niet in Tadzjikistan te werken. Paulina had die lef wel. Tegelijkertijd bracht zij als buitenstaander ook een frisse wind in het verhaal. Daler wordt ook op Mira verliefd omdat zij het ‘nieuwe’ en het ‘onbekende’ voor hem vertegenwoordigt. De laatste scène in de film, waarin hij met zijn fiets achter de auto van zijn geliefde aanrijdt, symboliseert zijn hang naar het nieuwe, het onbekende, naar Europa."
Gezien Choedojnazarovs enigszins cryptische opdracht bij Kosh ba kosh, "aan de vrouwen waarvan we houden", lijkt het personage van Mira ook een symbolische functie te hebben. Maar volgens de regisseur moet dat anders worden opgevat. "Ik bedoel hiermee niet te zeggen: ‘Mira staat voor alle Tadzjikistaanse vrouwen’. Bij ons heb je ook geëmancipeerde vrouwen. Het is zelfs zo dat ik in Duitsland meer vrouwen met een hoofddoek om zie lopen dan in mijn eigen land. Maar met deze hommage geef ik uitdrukking aan mijn wens voor de gelijke behandeling van de vrouw in mijn land. Dat is ook de keuze waar Daler voor gesteld wordt: vervul ik bij Mira slechts de plichten die ik van oudsher als man heb of ben ik bereid om meer te geven aan mijn geliefde?"
"Uiteindelijk is Kosh ba kosh ook niet zozeer een film geworden over Doesjanbe maar een film over de sfeer in deze tijd. Hij gaat over mensen die ongeacht de omstandigheden proberen te overleven en over Daler, die heen en weer gesleept wordt tussen Europa en Azië en de innerlijke strijd die dat bij hem met zich meebrengt."

Eilandjes
Tijdens het laatste filmfestival van Venetië mocht Choedojnazarov voor Kosh ba kosh een Zilveren Leeuw in ontvangst nemen en de film is inmiddels aan verschillende landen binnen en buiten Europa verkocht. Niettemin kende de film tot dusver, zo bleek ook na de Nederlandse première tijdens het Filmfestival Rotterdam, een gemengde ontvangst. Wat hierbij ondermeer een rol lijkt te spelen is het feit dat Kosh ba kosh in stilistisch opzicht in weinig herinnert aan zijn alom geprezen voorganger Bratan (1991). Choedojnazarov vindt dat onterecht: "Ik heb in deze film geprobeerd om de stijl die ik in Bratan had gevonden verder te ontwikkelen. Ik vind het van gemakzucht getuigen om als filmmaker in dezelfde stijl te blijven werken. Ik hou op dit moment ook meer van deze film omdat het mij hierin beter is gelukt is om datgene te realiseren wat ik wilde maken."
"In Kosh ba kosh heb ik geprobeerd om een vrij hechte plot te verbinden met muzikale afdwalingen. Terwijl je in Bratan alleen maar van dergelijke afdwalingen hebt, zo bestaat Kosh ba kosh als het ware uit eilandjes, stationnetjes, die het verhaal structuur geven. Ze lijken los van elkaar te staan, de enige verbintenis is de sfeer. Ook de saxofoonmuziek is niet vloeiend, heeft een onevenwichtig ritme, net als de film. En het werken met kleurenfilm voegde een nieuwe dimensie toe waardoor ik ook meer bezig was met de compositie van de shots. Bij een road-movie als Bratan past zwart-wit uitstekend. Maar Kosh ba kosh is afgezien van de vluchten met de kabelbaan grotendeels opgenomen op één plek. Dat gebrek aan dynamiek heb ik proberen te compenseren met het kleurgebruik."

Politieke spelletjes
Een bij vlagen humoristisch en ironisch liefdesverhaal dat zich afspeelt temidden van een oorlog, het doet in Kosh ba kosh toch wat onwerkelijk aan. Dat Choedojnazarov ervoor koos om er geen politiek pamflet van te maken en de oorlog vooral als decor te laten figureren is zijn goed recht, maar waarom ontbreekt in Kosh ba kosh ook maar iedere hint naar een eigen standpunt in de kwestie? Choedojnazarov: "Ik voel me niet geroepen om politieke standpunten in te nemen. Je hebt kunstenaars, zakenmensen en politici. Ik doe niet aan politieke spelletjes, daar sta ik buiten. Elke oorlog draait om geld en macht en daar wil ik niets mee te maken hebben."
Toch blijkt de jonge regisseur, die zichzelf een christen noemt, er wel een persoonlijke opvatting op na te houden. "Iedere vorm van fundamentalisme, of het nou communistisch, islamitisch of christelijk van aard is, beschouw ik als een vorm van dictatuur. Ik hou er niet van als men mij tot dingen dwingt. Dan kunnen ze met mij maar twee dingen doen: of een zodanige druk op me uitoefenen dat ik eraan toegeef of ze moeten me liquideren."
Kosh ba kosh is in eigen land nog niet te zien geweest maar volgens Choedojnazarov zal dat niet lang meer duren ("ik heb gehoord dat de huidige regering, die progressief is, van plan is om de film aan te kopen"). Is hij niet bang dat hij van zijn landgenoten het verwijt krijgt dat hij zich afzijdig houdt? Iets dat zijn Bosnische collega Emir Kusturica ook overkwam toen hij het voormalige Joegoslavië was ontvlucht. "Kusturica heeft daar bijna dertig jaar geleefd dus hij wordt geacht daar ook iets voor terug te doen. Ik voel die verplichting niet. Ik heb alleen mijn jeugd in Tadzjikistan doorgebracht en kom daar nu alleen nog om te filmen. Mij kennen ze als een Tadzjikistaanse regisseur in diaspora. En bovendien zijn zij, zoals een Russische uitdrukking luidt, begonnen aan die pap dus moeten zij die pap ook maar opeten."

Wouter Groen