JUSTIÇA

Gouden Kalf-winnares Maria Ramos combineert in haar documentaire Justiça, over het functioneren van het Braziliaanse rechtssysteem, de grilligheden van het menselijk bestaan met een strakke vormgeving. "Ik ontmasker het cliché dat Braziliaanse rechters corrupt zouden zijn."

Een jongen in een rolstoel die van inbraak wordt beschuldigd: wat moet je daar nou van denken? Met de eerste scène in Maria Ramos’ nieuwe film Justiça, opgenomen in het Paleis van Justitie in Rio de Janeiro, is de kijker gewaarschuwd en de nieuwsgierigheid geprikkeld. Drie hoofdpersonages leren we kennen: Eduardo de boef, Geraldo de rechter en Inês de pro deo advocaat. We zien ze op de rechtbank, thuis of in het huis van bewaring; als rollenspelers in het rechtssysteem en als vertegenwoordigers van verschillende sociale klassen.
Toen Maria Ramos (Brasília, 1964) veertien jaar geleden in Nederland kwam, leerde ze het documentaire genre kennen. Met een muziekopleiding op zak kwam ze via Parijs en Londen terecht op de Nederlandse Filmacademie. In het buitenland werd ze geconfronteerd met stereotypen van Latijns-Amerikaanse vrouwen en een eendimensionaal beeld van haar geboorteland, dat slechts zou bestaan uit machtige rijken en verdrukte armen. Sindsdien wil ze laten zien dat er ruimte zit tussen links en rechts, zwart en wit, noord en zuid, rijk en arm. Ook het documentaire genre zelf is bij Ramos niet heilig of eenduidig.
Haar stijl combineert spanningsvelden die wel tegenstrijdig lijken, maar elkaar niet uitsluiten: afstand en betrokkenheid; inmenging en respect, participatie en observatie; controle over de situatie en je laten verrassen; een strakke vormgeving en de grilligheden van het menselijk bestaan. Die spanningsvelden zetten je als kijker aan het denken en dat is wat Ramos wil.

Statief
Maria Ramos: "Op de Filmacademie werd me verteld dat documentaires in de eerste plaats over inhoud gaan, en daarna pas over vorm. Maar vanuit de muziekwereld wist ik dat vorm en inhoud minstens even belangrijk zijn. Want als de inhoud zo belangrijk is, kun je net zo goed een verhaal schrijven. Film is een medium en dus een vorm." Vandaar haar interesse en bewondering voor het werk van Johan van der Keuken die aan vorm veel aandacht besteedde.
Op haar beurt wil Ramos dat het publiek zich realiseert dat het naar film kijkt, dat het bewust en kritisch kijkt: ‘close watching’ als variant van het ‘close reading’-begrip uit de literatuur. "Van der Keuken gaf je als kijker de ruimte om te mediteren, om de camerabeweging te volgen. Dat probeer ik ook. En wat ik verder met hem deel is mijn interesse in hoe mensen leven."
Interviews of ’talking heads’ zul je in Ramos’ films niet tegenkomen, want: "Ik ben minder geïnteresseerd in wat mensen zeggen dan in hoe ze handelen, in de omgang met anderen."
De spanning tussen afstand en betrokkenheid in Ramos’ werk komt terug in de montage en het camerawerk. Al lijkt haar opstelling door consequent gebruik van op statief gedraaide statische kaders terughoudend, komt ze als maker nooit in beeld en laat ze voice-overs achterwege, toch bemoeit ze zich wel degelijk met hetgeen er voor de camera gebeurt.

Eettafel
Het documentaire genre legt van oorsprong een claim op authenticiteit. Wanneer Ramos invloed uitoefent op een te filmen situatie, kan ze dus op kritiek rekenen. Voor de openingsscène van haar vorige lange documentaire Desi (2000), waarvoor ze een Gouden Kalf en de publieksprijs op IDFA won, liet ze Desi met haar vriendinnetjes een dode vogel begraven om daarmee het gesprek op Desi’s overleden moeder te brengen.
Ramos vindt het een achterhaalde discussie. "Een film is een film en niet de werkelijkheid, maar per definitie subjectief. Ik zet de werkelijkheid niet naar mijn hand, maar zoek de beste manier om Desi te leren kennen." In Justiça doet een gesprek aan de eettafel tussen de advocate en haar vader over het lage percentage verdachten dat vrijspraak krijgt, geënsceneerd aan. Mag de werkelijkheid in dienst staan van een film of hoort het andersom?
Ramos: "’In scène zetten’ vind ik een verkeerde manier om te beschrijven wat ik doe, omdat het klinkt alsof de hele scène is geënsceneerd. Terwijl ze elke avond zo zitten te eten. De vader, die ook advocaat is, stelt zijn dochter vragen over haar werk, omdat hij lijkt te begrijpen wat ik wil weten. Hij gebruikt misschien op dat moment de aanwezigheid van de camera om zijn punt te maken. En al had ik het gevraagd: is het dan minder écht? Ik vind die discussie onzinnig. Het blijven echte mensen met een eigen wil, die ik nooit dicteer wat ze moeten zeggen en ik zou ook nooit iets ensceneren met acteurs."

Underdog
Hoewel uit Ramos’ film een betrokkenheid met de underdog spreekt, maakt ze zich geen illusies over de macht van de camera. "Ik geloof niet dat kunst de maatschappij kan veranderen. Kunst helpt je reflecteren op verschillende facetten van het leven. Dat kan je tot nieuwe inzichten brengen. Net als wanneer je ergens als buitenlander bent. Hoe meer je van de wereld ziet, hoe meer je de overeenkomsten in plaats van de verschillen tussen mensen ziet en begint te begrijpen wat het is om mens te zijn."
Justiça, dat geselecteerd is voor de competitie van het Visions du Réel documentairefestival in Zwitserland, bracht Ramos tot het inzicht dat het Braziliaanse rechtssysteem niet werkt. "Een rechtsssysteem alleen kan een maatschappelijk probleem niet oplossen. Ik vermoedde dat natuurlijk wel, maar heb ook het cliché ontmaskerd dat Braziliaanse rechters corrupt zouden zijn."
In juni gaat Justiça uit in Braziliaanse bioscopen, de film zal op universiteiten worden vertoond en er is zelfs sprake van een screening voor parlementariërs nu in Brazilië een hervorming van het rechtssysteem op de agenda staat. Dat film geen wereldverbeterend medium is, weerhoudt Ramos er niet van haar mening te verkondigen als ze daar om wordt gevraagd. Deelname is niet in tegenspraak met haar terughoudende opstelling als regisseur. "Door de keuzes die ik maak laat ik zien wat ik belangrijk vind. Bijvoorbeeld bij de beelden van het pasgeboren kind van een gevangene: daar heb ik de tijd voor genomen. Een Braziliaanse journaliste vroeg me of dat kind een symbool is voor hoop. "Ja", zei ik, "maar het kan ook hetzelfde lot wachten als de vader."

Karin Wolfs