IMMORTAL BELOVED

De grote Beethoven vond nooit zijn ’tweede ik’ in het leven. Daarom bleef hij tot zijn dood alleen, zo luidt de veronderstelling aan zijn graf. Hij schreef echter brieven aan een geheime minnares — wie? Immortal beloved werpt zich op deze vraag alsof hij essentieel is voor de kunstzinnige nalatenschap van de componist. Het is alsof je een antiquarisch nummer van de ‘Privé’ doorbladert.

Eind achttiende eeuw — Wenen, muzikale hoofdstad van de wereld. De contessa Giulietta (Valeria Golino) ademt zwaar in haar strakke corset. Ze valt bijkans flauw bij de aanblik van de pianist in wie zij de man vermoedt wiens muziek ongeschikt wordt geacht voor de jeugd. Maar het is Beethoven niet. De componist van gevaarlijk gepassioneerde melodieën doet namelijk geen ‘recitals’ meer. Hij zegt geen slaafse uitvoerder van de muziek te willen zijn. In werkelijkheid wordt hij doof.
In een biografische film over Ludwig van Beethoven (1770-1827) kan dit uitgangspunt interessant drama opleveren: de musicus die zijn eigen werk niet meer kan genieten door een gehoorstoornis, componeert dus uit zijn hoofd. Hoe verfilm je dit ongrijpbare scheppingsproces? Waar komt die muziek vandaan?
Het door de Engelse regiseur Bernard Rose verzonnen verhaal gaat niet in eerste instantie over doofheid en de kracht van muziek. Rose, gezien zijn videoclips voor Frankie Goes To Hollywood (‘Relax’) toch niet ongevoelig voor muziek, heeft zelf een theorie opgebouwd over het raadsel rond Beethovens laatste wilsbeschikking. Alles draait om de vraag wie toch de ‘eeuwige geliefde’ uit de filmtitel kan zijn aan wie de componist zijn erfenis heeft nagelaten.

Wangzakken
Door deze verhaalstructuur treedt Beethoven slechts op in de flashbacks. Gary Oldman kan van de rol niet meer maken dan een levend geworden portret. Hij speelt de steeds dover, en daarmee allengs argwanender wordende musicus met veel nadruk op de wangzakken en de bekende gefronste blik. De eigenlijke hoofdrol in de raamvertelling wordt gespeeld door Beethovens secretaris, Anton Schindler. Jeroen Krabbé heeft de onmogelijke taak gekregen om van dit personage iets boeiends te maken. Schindler was een slaafse volgeling van zijn meester; zelfs na de grofste beledigingen kwam hij nog bij hem terug. Het enige wat Krabbé mag doen is als testament-executeur obligaat het rijtje vrouwen in Beethovens leven afwerken. Na Giulietta zijn dat gravin Anna Marie Erdödy (Isabella Rossellini, voor de zoveelste keer opgemaakt als oude vrouw) en Beethovens schoonzus Johanna Reiss (ervaren Europudding-actrice Johanna ter Steege).
Politiek en mentaliteit van de periode worden in deze ‘mystery movie’ redelijk getroffen: na Napoleon zijn pruiken uit en komen bakkebaarden in. Ook komt zijdelings het dilemma aan de orde van Beethoven als dove muziekleraar: hij wil met alle geweld dat zijn neefje Karl een muzikaal wonderkind wordt, maar is niet in staat het niveau van de pupil te controleren, juist omdat zijn eigen oren onherstelbare schade hebben geleden toen zijn vader de virtuositeit er bij hém inramde. Toch is de figuur Beethoven te onsympathiek om bij de kijker medeleven te wekken voor zijn privésituatie.

Romantiek
Wat muziek nou eigenlijk is, blijft een marginale kwestie. Het valt te verdedigen dat het oeuvre van een componist tot stand komt onder invloed van zijn amoureuze relaties. De film neemt als voorbeeld de Kreutzer sonate (opus 47), die volgens Bernard Rose’s Beethoven de opwinding verklankt van een man — Beethoven zelf natuurlijk — die, op weg naar zijn rendez-vous, in de koets vast komt te zitten in de modder. Volgens de musicologie is Beethoven op dat moment echter nog geen (vroeg)Romanticus, die de vorm van het werk zou laten bepalen door de emotionele inhoud. Hij bevindt zich nog in zijn klassieke periode, waarin de vorm boven alles gaat.
De muzikale passies zijn veelvuldig te horen onder snel gemonteerde beelden van rennende benen en elkaar mislopende figuren. Gebruikt als filmmuziek onder een dramatisch verhaal heeft klassieke muziek — en zeker de bekende melodieën — evenwel iets kunstmatigs; het is een klinische combinatie van twee kunstvormen, geen integratie van beeld en geluid.
De vraag waar de muziek vandaan komt, kan makkelijker worden beantwoord: uit de platencatalogus van Sony Classical Music. Naar boze tongen beweren was Sony Pictures (financier van filmmaatschappij Columbia) vooral in het onderwerp geïnteresseerd om bij het bioscooppubliek één lange ‘Aha-Erlebnis’ op te roepen. Iedereen die via de film ontdekt dat ‘Für Elise’ óók van Beethoven is, kan terecht bij de opnamen die Georg Solti voor het platenlabel maakte. Zo wordt Immortal beloved een soort verfilmd Music for the millions-album.
Het is een flauw spelletje om te speculeren over een historische persoon en vervolgens in de aftiteling te verkondigen dat elke gelijkenis op toeval berust, ja zelfs "unintentional" is. Beethovens a-sociale gedrag wordt in de film goedgekeurd omdat hij zo mooi ‘Alle Menschen werden Brüder’ heeft geschreven. Zulke verafgoding leidt tot Kitsch.

Kees Hogenbirk