Im Labyrinth des Schweigens

Pas door het Auschwitzproces van 1963 werden de Duitsers zich massaal bewust van de verschrikkingen van het naziregime. Dat het zonder een paar onverschrokken juristen niet tot dit proces zou zijn gekomen, is te zien in Im Labyrinth des Schwei­gens.

Auschwitz? Nee, nooit van gehoord, zeggen jonge Duitsers in 1958 in Frankfurt tegen de jonge ambitieuze jurist Johan bij het gerechtshof. Ook deze jurist weet er niets van, want hij denkt dat het een kamp was waarin mensen in hechtenis zaten. Dat veel Duitsers in 1958 niets over Auschwitz wisten, lijkt een verzinsel van een overspannen scenarist, maar schijnt historisch juist te zijn. In de eerste jaren na de oorlog heerste in Duitsland collectief geheugenverlies. Het land werd wederopgebouwd, het naziverleden werd vergeten. Velen vonden dat na de afrekening met de nazileiders in 1946 in het Neurenbergproces het verleden kon worden begraven. Over de honderdduizenden die enthousiast met het naziregime hadden meegewerkt, heerste een oorverdovend zwijgen. In Im Labyrinth des Schweigens doorbreekt Johan, die een samenvoeging is van drie juristen in die tijd, het zwijgen. Gesteund door een krachtige procureur-generaal, die ook in werkelijkheid Fritz Bauer heette, wil hij de uitvoerders van de gruwelen in Auschwitz voor de rechter slepen. Het is een ingewikkelde operatie, omdat onder de Duitse wetgeving alleen mensen kunnen worden vervolgd die op eigen initiatief in de oorlog moorden pleegden. Wie een bevel opvolgde, blijft buiten schot. Vijf jaar werkt het clubje juristen aan de zaak, waarbij ze stevig worden tegengewerkt door autoriteiten, die vrezen dat ook zij in de beklaagdenbank zullen belanden. Uiteindelijk lukt het om tegen ruim twintig van de zevenduizend mensen die in Auschwitz hebben gewerkt een proces aan te spannen. Dit Auschwitzproces duurde twintig maanden en confronteerde de Duitsers voor het eerst massaal met de concentratiekampgruwelen.
Im Labyrinth des Schweigens brengt een hommage aan de vastberadenheid van de mensen die het zwijgen over Auschwitz doorbraken. Jammer dat de makers het historische verhaal niet genoeg vonden en de film hebben opgepept met melodrama over Johan. De jurist krijgt ruzie met zijn vriendin, doet een akelige ontdekking over zijn aan het oostfront verdwenen vader en raakt door alle spanningen in een crisis. Een groter bezwaar is dat de film het Auschwitzproces presenteert als het keerpunt in de Duitse omgang met het verleden, maar vergeet te melden dat Bauer het proces mislukt vond. Hij meende dat het onbedoeld de opvatting versterkte dat voor de nazigruwelen een klein groepje mensen verantwoordelijk was. Zij dwongen keurige Duitsers om tegen hun overtuiging in gruwelijke daden te plegen. Een volkomen vals beeld, stelde Bauer: "Er waren virulente nationalisten, imperialisten, antisemieten en jodenhaters. Zonder hen was Hitler ondenkbaar." Onderwerpje voor een volgende film?

Jos van der Burg