Hiroshima mon amour

Nadat de bom viel

Op 6 augustus is het zeventig jaar geleden dat Hiroshima werd getroffen door een atoombom. Naar aanleiding van de herdenking wordt Hiroshima mon amour (1959) vertoond in EYE Amsterdam: een klassieker van Alain Resnais, over geheugenverlies, trauma en verloren liefde.

Wat is Hiroshima? Een verschrikking? Of een stad? Of achtereenvolgens een stad, een verschrikking en een stad? Vergeten we langzaam de anomalie die daar heeft plaatsgehad? Dat ook het ondenkbare behoort tot de mogelijkheden? Het zijn de overpeinzingen van een Franse actrice (Emmanuelle Riva). Tijdens een affaire met een Japanse architect (Eiji Okada) biecht ze op hoezeer de beelden van destructie op haar netvlies zijn gebrand, vijftien jaar nadat de kernbom ‘Little Boy’ tot ontploffing werd gebracht boven de stad. Maar hoelang duurt het voordat iets in de vergetelheid raakt?

Een montage van horrorbeelden begeleidt haar voice-­over-bespiegelingen. De camera focust op de innige omhelzing van een stel, diep bedolven onder de as. Via een een abrupte overgang, een tijdssprong in de montage, keren we terug naar de actrice, vrijend in bed met de architect. Ze vertelt hoe ze verwrongen metaal, verkoolde fietsen en menselijke overblijfselen ziet. De architect reageert onverbiddelijk: “Je zag niets in Hiroshima.” De actrice vervolgt: ze heeft het ziekenhuis gezien, de haaruitval, de verminkte lichamen en de verbrande ruggen. Via nieuwsbeelden kwam dit misselijkmakende rariteitenkabinet tot haar. De architect volhardt: “Je zag niets in Hiroshima.”

Trauma
Tijdens de gruwelen vocht de architect aan het front. Hoe kan hij zo zeker weten dat zij niets zag? Omdat hij achteraf het niemandsland zag, dat binnen enkele seconden ontstond? Omdat hij zijn familie verloor? Omdat hij niet in staat is de beelden te vergeten? Of omdat hij ze juist aan het vergeten is? Zijn trauma is onderdeel van een grote gapende wond in de Japanse samenleving. Hoe kan je dit collectieve trauma gedenken? Hoe kan je hetgeen wat onuitsprekelijk is en daardoor onbeschrijflijk wordt, verbeelden? Is daar een gepaste representatievorm voor?

Regisseur Alain Resnais bedacht een esthetische oplossing voor de herbeleving van de traumatische ervaring. Een nieuwe filmtaal moest nabootsen hoe de menselijke perceptie tijdens een traumatische ervaring en de herbeleving daarvan op tilt slaat. De flashback speelt hierin een belangrijke rol: die toont de afschrikwekkende beelden van Hiroshima en brengt de actrice terug naar haar eigen traumatische ervaring. Tijdens de Tweede Wereldoorlog had ze een relatie met een Duitse soldaat. Na de bevrijding werd ze in haar geboorteplaats Nevers opgepakt en veroordeeld voor landverraad. In de film wordt ze telkens zonder enige aankondiging meegezogen naar haar naargeestige verleden.

Paradox van de tijd
Net als bij de verwerking van een traumatische ervaring in het menselijke brein, verdwijnt de lineariteit van de gebeurtenis in de film. Het verloop van tijd wordt gefragmenteerd en onbestendig. Het verleden is óf ver weg, óf te dichtbij. Het is onderdeel van de paradox van de traumatische ervaring: een gebeurtenis die je niet nogmaals wil meemaken, maar toch continu herbeleeft. Het slachtoffer van een traumatische ervaring heeft er geen vat op. De actrice wil nooit meer terug naar Nevers, de plek waaraan ze dagelijks wordt herinnerd.

In de film wordt de verhouding tussen de actrice en de architect telkens onderbroken. In een close-up verschijnt een hand en dan een bebloed gezicht. Wie is dit? Wanneer is dat gebeurd? De actrice heeft moeite met de scheidslijn tussen werkelijkheid en fantasie. Ze liegt en vertelt de waarheid. Haar geheugen laat haar in de steek. Heden en verleden worden een contrast tussen sublieme beelden van haar zachte handen en weerzinwekkende beelden van haar bloederige nagels. Het zijn voortdurende stuiptrekkingen van het brein. Samen vormen ze als kleine puzzelstukjes de herinnering aan haar traumatische ervaring.

Tegen het einde van de film komt ze erachter dat er iets is gebeurd met de Duitse soldaat. Flarden schieten voorbij. Ze vreest dat ze haar nieuwe liefde — de architect — net als haar oude liefde zal gaan vergeten. De architect wordt zich bewust hoe zijn leven er uit zou zien zonder de actrice. Hij kan het zich voorstellen doordat hij zijn familie verloor. Hoe moeten ze nu verder? Doen alsof Hiroshima als verschrikking niet bestaat? Doen alsof Nevers niet bestaat? Nee. De anomalie bestaat. De hel op aarde bestaat. Daar zijn ze beiden van doordrongen. Hun trauma’s zijn met elkaar verweven. Tegen het einde van de film wordt dit treffend verbeeld: geluid van het straatleven in Hiroshima wordt afgespeeld onder beelden van het pittoreske Nevers. Het herbeleven van elkaars trauma was een louterende ervaring.