HET OMGEKEERDE PERSPECTIEF (INVERTED PERSPECTIVE)

Enige jaren geleden baarden Pavel Kogan en Lily van den Bergh opzien met de prachtige documentaire Opstand in Sobibor. Deze documentaire mag gerust worden gezien als een van de mooiste Nederlandse documentaires over de Tweede Wereldoorlog en de wijze waarop het verleden het heden beïnvloedt. Dit laatste gegeven komt terug in Van den Berghs nieuwe documentaire Het omgekeerde perspectief (Inverted perspective), die tijdens het Nederlands Film Festival in première zal gaan.

Ondanks haar lange staat van dienst is Lily van den Bergh altijd een relatieve buitenstaander in het Nederlandse filmland gebleven. In de jaren zeventig richtte zij te Amsterdam Open Studio op, waar goedkoop video-apparatuur kon worden gehuurd. Van den Bergh: "Dat paste helemaal in de ideeën van de jaren zeventig. Er werden cursussen gegeven, de media moesten toegankelijk worden voor allerlei actiegroepen die er geen toegang tot hadden. In de Open Studio zijn wel twintig films over de vredesbeweging gemaakt, de bezetting van de NSM… Allemaal zonder geld, en onder vreselijke omstandigheden."
Naast het gebruik door actiegroepen werd de Open Studio bezocht door individuele kunstenaars en theatergroepen die geen geld hadden om experimentele produkties te bekostigen. "In die tijd was draagbare video-apparatuur alleen maar goed voor sport en spel: in de brochures zag je rijke vrouwen met hun camera tennispartijtjes vastleggen. Sony was stomverbaasd toen ik voor de deur stond om video-apparatuur bij hen voor serieuze reportages te betrekken, maar ze zagen het belang van deze ontwikkeling meteen in."
Van den Bergh combineert de rol van producent met die van regisseur, vaak tegen wil en dank: "Het produceren houdt me ontzettend van het regisseren af, maar er komen steeds mensen op mij af. Als ik iets leuk vind, ga ik het produceren. Ik ben nu bijvoorbeeld bezig met een film over Russische vrouwen in een gevangenis: zij hebben allemaal hun man vermoord omdat die hen mishandelde."

Sprookje
Makkelijk heeft Van den Bergh — producent, regisseur, journalist — het zich niet gemaakt in Het omgekeerde perspectief. Vele verhaallijnen lopen door elkaar heen, en aangezien de informatie gefragmenteerd tot de kijker komt, is het verhaal ook niet eenvoudig te doorgronden. Hoofdpersoon in Het omgekeerde perspectief is een Russische vrouw, Olga Sergevna Skvortsova, de moeder van Sergey Skvortsov, de magistrale cameraman die tekende voor het camerawerk van Opstand in Sobibor. Van den Bergh volgt Olga gedurende haar verblijf in Amsterdam. Van den Bergh: "Olga heeft een half jaar in mijn huis gewoond. Zij was een familielid geworden."
Wat er uiteindelijk met Olga gebeurt is niet geheel duidelijk. Ze is om het leven gekomen: verdronken in een Amsterdamse gracht. Was het een ongeluk, was het zelfmoord? Voor Van den Bergh was de gebeurtenis reden om het werken aan de film een jaar op te schorten. "Ik wilde er helemaal mee kappen. Je kunt je persoonlijke gevoelens niet scheiden van je professionele houding. Als je monteert, monteer je. Je kunt niet huilend achter de montagetafel zitten. Die gevoelens komen er pas later uit, bijvoorbeeld ’s nachts. Deze film is mijn manier om Olga te herdenken, en tegelijkertijd is het gewoon een produktie die je doet."
Na het overlijden van Olga diende de structuur van de film te worden gewijzigd. Van den Bergh: "Via haar kinderen en mijzelf heb ik een zoektocht naar de achtergronden van haar leven gemaakt. Door het verhaal van Olga heen, probeer ik iets te laten zien van wat er allemaal in Rusland is gebeurd. Ik heb niet de pretentie dat het historisch gezien allemaal klopt. Het is een subjectief verhaal. Ik heb het idee dat Olga van haar leven een sprookje maakt. Ik laat haar in haar wereld."
Van den Bergh registreert, volgt, zoekt, maar houdt haar eigen emoties in toom. We zien haar bij het afscheid van Olga, zo op het oog onbewogen, registrerend als een regisseur aan de zijlijn van de plaats van handeling. "Ik heb ontzettend de schurft aan mensen die met hun hele handel op tafel komen. Ik vond haar lief, interessant, goed en alles. Daarom wilde ik een film over haar maken. Het is geen film over mijn emoties, ik stop mijn emoties in het onderwerp."

Manipuleren
Van den Bergh laat zich in deze film bewust niet van haar beste kant zien. Wij horen haar luidkeels mopperen op een cameraman die weinig alert reageert, en de slotscène is veelzeggend. Olga vertelt over de bij zijn gestorven vrouw wenende schilder Monet, die plotsklaps de veranderende huidskleur op het gezicht van zijn geliefde gewaar werd, en snel ging schilderen om deze kleur vast te houden. "And by the way, Lily, you are just the same", krijgt Van den Bergh van Olga te horen.
Sergey Skvortsov, die niet aan de film wilde meewerken toen zijn moeder nog in leven was, ontpopte zich na het overlijden van Olga tot een warm voorstander van de film. Van den Bergh: "Wij filmers manipuleren de hele wereld kapot, schreef Sergey, maar met zijn eigen moeder vond hij dat te ver gaan. Na het overlijden zag hij de film als een eerbetoon."
Gedurende de film wordt vooral een verhaal verteld over ‘de Russische moeder’ van de afgelopen halve eeuw. Strijdgewoel en dictatuur: de tijd is niet ongemerkt aan de Olga’s in Rusland voorbijgegaan. Van den Bergh: "De Russen die ik de film heb laten zien, zeggen allemaal: Olga is net mijn moeder. Iedereen heeft wel een Olga in de familie gehad. Ik vind het leven van Olga ontzettend boeiend, en tegelijkertijd exemplarisch voor een heleboel andere vrouwen. Zij heeft haar vader verloren door de Stalinistische zuiveringen in de jaren dertig, de Tweede Wereldoorlog meegemaakt, daarna de Koude Oorlog en tenslotte de ondergang van het communisme. Hoewel er nauwelijks vrouwen in de regering zitten, wordt Rusland door vrouwen overeind gehouden."
De verwarring en ontreddering die de politieke omslag in Rusland met zich mee bracht wordt zijdelings getoond. Van den Bergh: "Het is één grote chaos, en de mafia regeert. Wat ik heb gezien op het gebied van cultuur, mag worden beschouwd als de grootste instorting aller tijden. Er komt niets voor in de plaats! Vroeger konden de cineasten zich nog ergens tegen afzetten, nu staan ze allemaal in de rij voor een uitkering, die er niet is. Het is echt vreselijk. Toen ik er was kon ik een paar mensen van de beroemde documentairestudio in St. Petersburg nog wat werk bezorgen, maar verder was er niets voor hen te doen. Ik vind het hartverscheurend."
Deze ontreddering kan hebben doorgespeeld in de mogelijke zelfmoord van Olga. "De laatste keer dat zij in Nederland was, was zij enorm depressief", vertelt Van den Bergh. "Ik heb haar toen niet kunnen filmen, ik was veel te druk bezig om haar in leven te houden. Ze was teruggegaan naar Rusland, ze had Jeltsin — die zij nog kende van vroeger — op televisie gezien, en dacht dat alles beter zou gaan. Het moet een grote teleurstelling zijn geweest. In de film zit een shot van de zwarte markt in St. Petersburg. Die markt is er niet meer, de mensen hebben al hun spullen al verkocht."

Ethiek
Het omgekeerde perspectief is samengesteld uit tien uur film. "We hebben heel lang in de montage gezeten om het in één stijl bij elkaar te krijgen", vertelt Van den Bergh. Geconstateerd moet worden dat juist de stijl van de film teleurstelt, waarschijnlijk door het wegvallen van Olga. De vele verhaallijnen die door de film heen lopen, ontberen de vereiste visuele, verbeeldende dimensie om het verhaal op het witte scherm tot leven te brengen. Dit neemt niet weg dat er een aantal briljante scènes te bewonderen zijn, waarin Van den Bergh de Nederlandse samenleving een spiegel voorhoudt. De montage ontbeert echter de hand van een tovenaar als Jan Dop, die in bijvoorbeeld Opstand in Sobibor dan weer poëtisch, dan weer contrasterend of dogmatisch — soms tot op het provocatieve af — beeld en verhaal tot een sublieme eenheid wist te smeden. Het is illustratief dat Het omgekeerde perspectief door twee cutters, die ook nog eens zwart-wit en kleur dienden te combineren, is gemonteerd. Het omgekeerde perspectief is wel typisch zo’n documentaire waar over pakweg twintig jaar naar verwezen kan worden: de eerste metaforische film over de Russische vrouw in deze eeuw.
Deze documentaire kan tevens worden beschouwd als een film over de ethiek van het filmen. Van den Bergh: "Ik ben bezig met figuren en handelingen die mij aangaan, en koste wat het koste wil ik een resultaat krijgen dat ik in mijn hoofd heb. Daar doe ik dingen voor die misschien ontluisterend zijn, maar die ik wel nodig vind om te doen. Dit soort films kun je alleen maken als je het noodzakelijk vindt."

Eric van ’t Groenewout