Het geheim van Delft

Het geheim van Delft is een van de oudste spektakelfilms uit de Nederlandse filmgeschiedenis. Filmster Annie Bos werd beroemd omdat ze er haar eigen stunts in deed. Maar er is meer aan de film te ontdekken en over te vertellen.

Stel, je bent net naar de première geweest van een goede film en wilt dit met iedereen delen. Het eerste waar je het dan waarschijnlijk over hebt is het verhaal van de film, niet hoe het verteld werd. Best logisch, het verhaal is belangrijk, maar bij sommige films is de vraag over hoe een verhaal verteld wordt minstens zo belangrijk en soms zelfs veel interessanter. In het geval van Maurits Bingers stille film Het geheim van Delft uit 1917 is dit zeker zo.

Het geheim als verhaal
Door onze interesse in verhalen is het begrijpelijk dat men snel na de uitvinding van film het medium inzette om die te vertellen. Simpele films over arriverende treinen (L’arrivée d’un train en gare de La Ciotat, 1895) en vertrekkende fabrieksarbeiders (La sortie des usines Lumière à Lyon, 1895), de eerste films die aan het publiek werden vertoond, werden al snel opgevolgd door fantastische maanreizen (Le voyage dans la lune, 1902) en spectaculaire treinroven (The Great Train Robbery, 1903).

Toch stond het vertellen van filmverhalen toen nog in de kinderschoenen. Als je met het oog van nu naar een film van toen kijkt, merk je het meteen: de vroege film is soms saai, soms sloom en altijd stil. Het is belangrijk om je als kijker bewust te zijn van de beperkingen die het medium toen had.

Dat de verhalen van vroeger niet suf of gedateerd zijn, blijkt wel uit Het geheim van Delft uit 1917. Daarin zitten intriges, verwarrende misverstanden en schokkende zelfmoorden. Dit gebeurt allemaal door de ontdekking van het ‘geheim van Delft’ uit de titel: het verloren recept voor de perfecte porseleinglans.

Geheim recept
Jan Vogel, een werknemer in een Delftse porseleinfabriek, ontdekt dit recept en wil het delen met zijn baas Van Haaften. Die treft hij echter dood aan. Blijkbaar had hij net voor Vogels komst vanwege geldgebrek zelfmoord gepleegd. Willem, een ex-werknemer van de fabriek, is ook uit op het geheime recept en legt door een list de verantwoordelijkheid voor Van Haaftens dood bij Vogel. Vogel heeft nu de hulp nodig van zijn dochters Annie en Lilly om zijn onschuld te bewijzen en het geheim van Delft uit handen te houden van de kwade Willem.

Zoals uit bovenstaande samenvatting wel blijkt, heeft Het geheim van Delft een ingewikkeld verhaal. Toch moest Maurits Binger het kunnen overbrengen naar zijn publiek. Hoe kon hij dit doen met de relatief beperkte middelen van toen? Zonder gesproken dialogen en zonder vaste soundtrack — muziek werd ter plekke opgevoerd in een bioscoop en was daarom onderhevig aan verandering — was je als filmmaker namelijk maar op één element aangewezen: het beeld.

Het geheim van het verhaal
Een van de belangrijkste visuele manieren om een film toch van informatie te voorzien, was door de beroemde en beruchte tussentitels. Tussentitels konden veel meegeven aan de kijker. Zij konden een dialoog bevatten, tijdsaanduidingen geven, onduidelijke handelingen uitleggen of personages beschrijven. Zo begint Het geheim van Delft bijvoorbeeld met een feitelijke beschrijving van elk personage.

Alleen met tekst kwam een filmmaker echter niet heel ver. De kijker wil per slot van rekening meer weten dan de droge feiten. Personages moeten een persoonlijkheid hebben, vandaar dat Binger ze kort introduceert in een voor hen typerende situatie. We zien Lilly kleren naaien, Jan Vogel werken in de fabriek en Van Haaften zich buigen over een vaas, terwijl mevrouw Van Haaften wegkijkt van haar krant. Deze kleine schetsjes geven de personages net wat meer achtergrond. De belangrijkste personageschets in de film is die van Willem: langzaamaan draait hij zijn hoofd tot hij streng in de camera kijkt. Plots spert hij zijn ogen wijdt open en geeft een kwade frons. Willem is overduidelijk de schurk.

Dit soort dingen moeten de toeschouwers echter wel zelf concluderen. Via beeld kunnen zij het geheim van het verhaal al voor een deel ontrafelen. Door zulke elementen in de tussentitels van de film te verwerken, zou dat alleen maar afbreuk doen aan de spanning. “Show, don’t tell” is immers het filmische devies. Om te veel tussentitels te voorkomen hadden de filmmakers van vroeger dan ook een andere visuele truc bedacht: kleur.

Kleur
De kleurenfilm zoals wij die kennen was destijds weliswaar nog niet uitgevonden, maar dat betekende niet dat de films van vroeger zwart-wit moesten zijn. Een filmmaker kon namelijk op twee manieren kleur toevoegen aan zijn film: of door elk filmbeeldje een voor een in te kleuren (tinting) of door een deel van de filmrol te baden in een bepaalde kleur verf (toning). Tinting was een zeer arbeidsintensieve techniek, daarom gebruikte filmmakers meestal toning om hun films van kleur te voorzien.

De filmmaker gebruikte overigens niet voor zijn hele film eenzelfde kleur; hij gaf verschillende scènes verschillende kleuren. Op deze manier kon hij veel informatie aan zijn publiek overbrengen. Kleur kon een tijd aangeven (oranje voor dag, blauw voor nacht), een bepaalde sfeer schetsen (blauw tijdens spanning, oranje tijdens rust) of zelfs een specifiek element in de film aanduiden (rood als er brand is). In Het geheim van Delft zijn al deze manieren van kleurgebruik toegepast, wat voor die tijd behoorlijk innovatief was.

Champagne
Dat Binger met zijn films altijd vernieuwing nastreefde zien we het beste terug in de meest memorabele scène van Het geheim van Delft. Actrice Annie Bos moest zich van Binger voor een achtervolgingsscène vastklampen aan de dertig meter hoge draaiende wieken van een molen. Samen met de cameraman draait zij in volle vaart door de lucht, cirkelend over het Nederlandse landschap. Een exemplarisch voorbeeld van de Nederlandse films van toen: geen trucage, geen geavanceerde zekeringen en al helemaal geen stuntmannen of vrouwen; slechts een overdaad aan lef en vernieuwingsdrang en voor Annie Bos enkel een fles champagne als beloning.

Zulke verhalen over de productie van de film overstijgen het verhaal van de film zelf. Het meer weten over de achtergrond van een oude film geeft ons dan ook de context waarin we de film kunnen plaatsen. Op die manier kunnen we de film haar stilte, saaiheid of traagheid beter vergeven.

Als je openstaat voor het idee dat een film niet alleen een verhaal bevat, kan je op een hele andere manier een film beleven, ontcijferen en analyseren. Door in het geval van Het geheim van Delft meer te weten over hoe het verhaal gemaakt is, leer je niet alleen over onze filmgeschiedenis, maar het grootste geheim van verhalen vertellen zelf: het zijn niet de verhalen die de grootste veranderingen ondergaan, maar juist de manieren waarop we ze kunnen vertellen.

Bekijk Het geheim van Delft nu gratis online via de collectie van Eye Filmmuseum. Dit artikel werd oorspronkelijk geschreven i.h.k.v. de Workshop Filmkritiek 2014.