HAMAM, IL BAGNO TURCO

Als een moors mozaïek legt de Turkse regisseur Ferzan Ozpetek zijn verhaal voor de kijker neer. Verschillende personages kruisen elkaar of slaan een onverwachte richting in. Geleidelijk doemt in het centrum van het verhaal het Turkse bad op, symbool van lichamelijke en mentale reiniging, waar een mannenvriendschap opbloeit.

Als de filmmaker zijn patronen begint te leggen, is aanvankelijk niet duidelijk wat het totaalbeeld zal opleveren. Er vallen namen van mensen die niet zichtbaar worden gemaakt. Maar er duiken ook naamloze figuren op, en anderen verdwijnen. Ferzan Ozpetek zet een netwerk van personages op dat hechter lijkt dan het in de praktijk is. Doordat hij zijn aandacht afwisselend op verschillende karakters richt, blijft lange tijd onduidelijk waar hij heen wil. Zijn scenario vertoont geen consequente structuur. Maar als men de titel van zijn verhaal opvat als een aanduiding voor de kijkervaring die Ozpetek ons wil laten opdoen, dan staat het zien van Hamam, il bagno turco gelijk aan het ondergaan van een warm bad aan indrukken, stemmingen en inspiratie — nog niet overal in evenwicht, maar al met al een prettige kennismaking.
De Italiaans/Turks/Spaanse coproductie Il bagno turco — op de Italiaanse titelrol is Hamam de ondertitel — draait om een uitwisseling van culturen. De regisseur werd in 1959 in Istanbul geboren en studeerde en werkte (als regie-assistent) twintig jaar in Italië. Dit levert een Turkse visie op een Italiaans yuppen-echtpaar op: de rake blik van een buitenstaander op twee ruziënde binnenhuisarchitecten in een villa op een van de heuvels van Rome, met hypermodieuze kleding, mobiele telefoontjes, een Filippijnse huishoudster en hoegenaamd geen idee van zeden en gewoonten in een ander land.

Onderdompeling
Alessandro Gassman (de zoon van Vittorio) zet de hoofdpersoon Francesco aanvankelijk neer met een arrogante kop en een ontevreden, verveelde trek om de mond. Hij krijgt het bericht dat de zus van zijn moeder in Istanbul is overleden, haar bezittingen aan hem nalatend. Uit de titelsequentie was al gebleken dat deze tante reeds lang door een Turkse familie werd verzorgd. Terwijl zijn vrouw Marta (Francesca d’Aloja) het te druk heeft met andere dingen, gaat Francesco naar Istanbul om het pand en het badhuis dat hij heeft geërfd te verkopen. Hier wordt hij ondergedompeld in een andere manier van leven.
Zo stroef als de filmmaker met zijn spelers omging in de scènes in Rome, zo soepel wordt zijn acteursregie op eigen bodem. Het Turkse gezin dat het huis van Francesco’s tante bewoont, bestaande uit meneer en mevrouw Osman, zoon Mehmet en dochter Fusun (de laatste twee voor het eerst in een filmrol) geven met beheerste spontaniteit blijk van hun karakter. Allemaal nemen ze Francesco, de neef van hun geliefde ‘madame’, op als lid van de familie. Die ‘madame’, de Italiaanse tante uit de voorgeschiedenis van de film, ontvluchtte haar land om zich in vrijheid te kunnen wijden aan het bestieren van een badhuis in Istanbul.
Ozpetek richt zich vervolgens op de wederzijdse invloeden tussen de moderne Italiaan en de Turkse samenleving. Het heeft iets vertederends: Ozpetek gebruikt Francesco, die allengs meer ingeburgerd raakt, om met liefde zijn land te tonen aan de buitenwereld. De Turken spreken Frans of Italiaans, zijn vriendelijk en gastvrij, en helpen hard mee om het badhuis, dat Francesco uiteindelijk natuurlijk niet wil verkopen, weer in ere te herstellen.

Broeierige blikken
Het ritueel van het baden geldt als metafoor voor de ontwikkeling die de individuen doormaken. Zoals zijn tante vóór hem, ondervindt Francesco dat na de lichamelijke reiniging op de marmeren zweetplaat ruimte ontstaat voor een geestelijke vernieuwing. Doordat het patroon van het script bestaat uit zoveel thema’s en kleuren, ondergaat de kijker deze mentaliteitsverandering op een vergelijkbare manier. In beeld en muziek worden wij meegenomen op een onderzoekingstocht naar nieuwe gerechten, dansen, spelletjes, broeierige blikken en verwachtingen. Hoewel moeder Osman zit te vissen of Francesco nog vrij is voor haar dochter Fusun, durft de Italiaan — ver van de geconditioneerde maatschappij thuis — ten langen leste zijn genegenheid te uiten voor zoon Mehmet. Zelfs met zijn verrassenderwijs opgedoken echtgenote Marta houdt hij vervolgens de communicatie open. Dit mag voor een Italiaan een hele overwinning worden genoemd.
Na dit volstrekt natuurlijk overkomende verloop van gebeurtenissen kreukelt Ozpeteks overtuigingskracht echter plots ineen. Helaas durft hijzelf de consequenties van zijn gewaagde gegeven niet verder te verbeelden. Dat mannenvriendschappen kunnen leiden tot een geïnstitutionaliseerde samenlevingsvorm is voor deze zuidelijke culturen een brug te ver. Dus wringt de debuterende regisseur zich in een paar vergezochte bochten om zijn mozaïek compleet te krijgen. Met de sterke ontwikkeling die hij zijn personages al had mee gegeven, was het forceren van een raamvertelling volstrekt onnodig. Nu onderwijst de Turkse cultuur ons wel in geestelijke ontspanning, maar leert er zelf niets bij.

Kees Hogenbirk