Garpastum

Hoe beroerd is onze historische kennis? Aan filmmakers ligt het niet want Harvest Time is deze maand een van drie historische films.

"Ze zeggen dat in Sarajevo een prins is vermoord", merkt in het begin van de Russische film Garpastum iemand terloops op. "Alle prijzen zullen nu stijgen", voegt hij er ongerust aan toe. In 1914 kon deze Rus niet weten dat de moord op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand dramatischer gevolgen had dan het duurder worden van levensmiddelen. De ‘frisse, vrolijke oorlog’, die in een paar maanden beslecht zou zijn, mondde uit in een vernietigende loopgravenstrijd, waarin miljoenen soldaten een gruwelijke dood stierven. Aan het einde van de oorlog in 1918 stond de teller op twintig miljoen doden. Europa lag in puin en in Rusland hadden Lenin en zijn bolsjewieken in 1917 dankzij de oorlogsellende de macht kunnen grijpen.

De Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie vormen het onzichtbare decor in Garpastum van Aleksei German Jr. German? Inderdaad: German Jr. is de zoon van filmmaker Aleksei German, die in de jaren tachtig voor een internationale festivalsensatie zorgde toen zijn lange tijd in Rusland verboden films Trial on the Road (1971), Twenty Days Without War (1976) en My Friend Ivan Lapshin (1984) boven water kwamen. Prachtige films die de mythische Sovjet-werkelijkheid van de jaren dertig en veertig aan flarden schieten. In Germans films geen heldhaftige modelarbeiders en onoverwinnelijke Sovjetsoldaten, maar door communistische bureaucraten als oud vuil en kanonnenvoer behandelde mensen. Achter de communistische retoriek schuilt de meedogenloze werkelijkheid, waarin gebrek is aan alles. Niet alleen gebouwen zijn in verval, maar ook de menselijke moraal. Om te overleven is alles geoorloofd. Wie een ander kan bestelen, laat die kans niet lopen.

Germans zoon Aleksei Jr. bewees drie jaar geleden met zijn debuutfilm The Last Train dat ook hij filmtalent heeft. Ook was de invloed van zijn vader zichtbaar. Net als Trial on the Road en Twenty Days Without War speelt The Last Train in de Tweede Wereldoorlog. En evenals deze films gaat hij over mensen die door de geschiedenis worden vermalen. Ook de keuze voor zwart-wit deelt German Jr. met zijn vader. Maar er is ook een verschil: German Sr. streeft naar realisme en German Jr. zoekt het in het theatrale.

Roofmoorden
Ook in zijn tweede film Garpastum duikt German Jr. het Russische verleden in. De film voert in Sint Petersburg in 1914 de twee broers Aleksei en Nikolai op, die door hun tante en oom worden opgevoed. De moeder van de ongeveer zestienjarige knullen is overleden en hun vader zit in een inrichting. Bij de man sloegen de stoppen door toen hij al zijn geld vergokte. De jongens groeien op in een bemiddeld burgerlijk milieu. Nikolai studeert voor arts, maar Aleksei heeft avontuurlijker plannen. Hij heeft het voetballen ontdekt en wil een voetbalveld aanleggen. Om dat te kunnen betalen, voetbalt hij met zijn broer om geld.

Als de oorlog uitbreekt, kabbelt hun leven gewoon verder. Aleksei krijgt een bemiddelde, rijke vriendin, die een literaire salon heeft, die onder meer wordt bezocht door de schrijver en dichter Alexander Blok. Nikolai leidt een kalm studerend leven. Na het uitbreken van de Russische Revolutie dringt de buitenwereld uiteindelijk ook in hun leven door als in hun vriendenkring mensen worden vermoord. Onduidelijk is of het roofmoorden betreft of politieke afrekeningen. Het oude, tsaristische Rusland heeft plaatsgemaakt voor een nieuwe, onzekere tijd. Omdat we dat goed zullen begrijpen, laat German Jr. Aleksei’s vrienden zeggen: "We leefden nog in de negentiende eeuw maar plotseling bevinden we ons in de twintigste." Even later gaat het "over het einde van een tijdperk".

Met het zwart-wit en sepia-gekleurde Garpastum lost German Jr. de belofte die hij met The Last Train wekte niet in. Stilistisch valt er veel te genieten: het camerawerk is sfeervol en het in mist gehulde Sint Petersburg oogt fraai als een vervallen stad vol modderpoelen. Het probleem is dat onduidelijk is wat German Jr. wil vertellen. Bekritiseert hij de twee broers, die in een turbulente tijd in een decadente uithoek van de samenleving schuilen? Wil hij laten zien dat historische gebeurtenissen uiteindelijk iedereen raken? Of vertelt hij een coming of age-verhaal over twee broers die hun dromen verliezen? Wat hem ook voor ogen stond, een groot dramatisch probleem is dat de jongens immuun lijken voor wat er om hen heen gebeurt. Zelfs als bruut geweld hun omgeving bereikt, lijkt het hen nauwelijks te raken. Garpastum is een emotioneel gesloten film.

Deze recensie verscheen oorspronkelijk als onderdeel van het artikel ‘Verplichte kost voor politici’.