FREEDOM

Hoop sterft het laatst

  • Datum 22-11-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films FREEDOM
  • Regie
    Sharunas Bartas
    Te zien vanaf
    01-01-2000
    Land
    Frankrijk/Litouwen/Portugal
  • Deel dit artikel

Het kwaad heeft geen schaduw

Praten met Sharunas Bartas is een oefening in zwijgen, net zoals zijn films oefeningen in kijken zijn. Zijn nieuwste Freedom nog weer meer dan uitgebeende eerdere films als The corridor (1994) en Few of us (1995). Een gesprek in Venetië en Rotterdam, met een regisseur met de onwillige pose van een rockster, liggend in een leren broek op een hotelbed. "Ik kan niet zeggen waar Freedom over gaat. Ik kan zeggen dat hij over de woestijn gaat."

Sharunas Bartas

Sharunas Bartas (Siauliai, Litouwen, 1964) bedacht zijn meest recente film Freedom (2000) al tijdens de voorbereidingen voor The house (1997). Op zoek naar locaties in Frankrijk en Spanje kwam hij terecht aan de kust in Gibraltar. Uitkijkend over het kleine stukje zee dat het Europese vasteland van Afrika scheidt, kreeg hij het verlangen de zee over te steken om te zien hoe het in Marokko was. Later deed hij dat ook daadwerkelijk. Maar het verhaal voor zijn film was toen al ontstaan.

"Ik moest verifiëren of het verhaal bij de locaties paste."

Verhaal is een groot woord voor de sobere narratie van Freedom. Wie de inhoudsbeschrijving leest in de catalogus van het Filmfestival Venetië, waar de film vorig jaar in competitie draaide, krijgt nauwelijks een handreiking om de film te begrijpen: "Ze moesten drugs aan boord van een schip brengen om overzee te verkopen. Politie kreeg ze bijna te pakken. Ze worden achtergelaten aan de kust met weinig kansen of hoop."
Maar hoop sterft het laatst, zei Dostojevski al.
Eigenlijk kan Freedom overal over gaan. Over het zoute water en het droge zand. Over de laatste mensen op aarde. Over vluchtelingen. Over een Duitser, een Rus en een Marokkaans meisje die na een aanvaring met de kustwacht stranden op een verlaten stuk kust. Ze worden aan land geworpen om te overleven.

Woestijn
"Zelfs in Rotterdam kun je alleen zijn. Weg van de maatschappij. Verstoken van communicatie. De mensen in Freedom zijn alleen. Maar ook alleen in hun ziel. In de woestijn wordt dat op de spits gedreven."

Bartas nam veel foto’s toen hij in Marokko was. Het verhaal had hij toen al geschreven. "Een uitgangspunt. Een rijtje aantekeningen. Half synopsis, half script", omschrijft hij het. "Dat was genoeg om te vertellen wat verteld moest worden." Als hij gaat filmen dan streept hij af wat hij gedraaid heeft. En er worden op de set ook nog wel dingen veranderd. Zo verving hij de Oekraïense actrice die aanvankelijk de hoofdrol zou spelen door een ongetraind Marokkaans meisje, "omdat zij beter in de omgeving paste".
Hij regisseerde haar via een tolk die ongeveer vijftig woorden Engels sprak. Maar dat was genoeg, vindt hij.
"Als je wilt dat mensen je begrijpen, moet je voor iedereen een manier vinden om je te begrijpen. Je hoeft niet tegen acteurs te schreeuwen. Je staat niet voor een tribunaal.
"Een acteur kan het verhaal niet zien vanuit het perspectief van de regisseur. Er zijn veel manieren om te bereiken wat je in je hoofd hebt. Ik heb een resultaat voor de camera nodig en niet twee uur eerder, daarom repeteer ik ook niet, want dan gaan de acteurs zich van alles voorstellen. Ik hou wel van improvisatie, maar er zijn maar weinig mensen die dat mogen, want ze gaan van de film en van zichzelf weg. Ik wil ze filmen zoals ze zijn. Ik zoek hoofdrolspelers uit die op hun gezicht uitdrukken waar het om gaat."

Harmonie
"Ik kan niet zeggen waar Freedom over gaat. Ik kan zeggen dat hij over de woestijn gaat."

Freedom is op veel manieren symbolisch te interpreteren. Bartas is er wars van. "Ik denk niet in metaforen van leven en dood of de kringloop van het bestaan, want we weten toch niet waar we naartoe gaan als we sterven. We eindigen op het kerkhof. We creëren alleen maar een illusie. Om daar echt iets over te kunnen zeggen, heb je een filosoof nodig, anders is het alleen maar grappig of onzinnig."
Taal probeert hij zoveel mogelijk te vermijden, zegt hij, behalve voor poëzie. "Communicatie is het grootste probleem van het menselijke bestaan."
Toch roept de film veel vragen op die je graag in taal beantwoord zou willen zien. Waarom proberen die schipbreukelingen geen verbond te sluiten? Waarom zoeken ze niet samen naar een oplossing, naar voedsel of schaduw? De Duitser gaat theedrinken bij een nomade aan de kust en eet het voedsel wat hij aangeboden krijgt zelf op. Uit schaamte of sadisme biedt hij de man en het meisje vervolgens een zak levende krabben aan. Die ze niet op kunnen of willen eten, tenzij ze ze doden.
Gevraagd naar de reden hiervoor reageerde Bartas in Venetië met een mengeling van afgrijzen en spot: "Heb je ooit wel eens geprobeerd om met iemand een verbond te sluiten? Heb jij dat ooit wel eens écht geprobeerd? Er zijn genoeg verhalen van mensen die elkaar op stuurloos geraakte schepen tot de laatste man toe hebben afgeslacht. Ik bedoel niet uit kannibalisme, of om te overleven, maar puur uit onvermogen om met elkaar samen te werken. Als er helemaal niets meer is wat je tegenhoudt, geen normen, geen illusies, dan zijn mensen uiterst destructieve wezens."
Daarom heeft hij er nooit aan gedacht om zijn personages vriendschap te laten sluiten. "Ze zijn dat stadium al voorbij. Ik wilde een film maken over mensen in de meest uitzichtloze, desolate situatie en van daaruit wilde ik proberen om een soort harmonie te bereiken."
De harmonie die de film aan het slot bereikt, is beter te omschrijven als verzoening. Vol droeve humor. De enige levende wezens die er in Freedom in slagen echt aan de grenzen van het kader, en dus aan hun omstandigheden te ontsnappen, zijn dieren. Terwijl de mensen sterven, moet je lachen om de waggelende krabben, flamingo’s en hagedissen die als een circusoptocht het beeld uit marcheren.

"De film gaat ook over beweging, over geluid en over montage. De film gaat over alles. Alles maakt deel uit van de film. Ik ben geen schilder. De grootste verworvenheid van de film is dat we tegelijkertijd beeld, geluid en beweging hebben."

Slappe lach
"Ik kan me van de meeste films niet voorstellen dat mensen ze leuk vinden. Ik kan me zelfs niet voorstellen dat mensen ze leuk vinden om te maken. Ik maak films omdat het moet.
"Het publiek kan me niet genoeg schelen om de film aan hun smaak te passen. Ik wil eerlijk zijn.
"Ik wil niet dat mensen er anders op reageren dan ze doen. Of ze zich nu vervelen of de slappe lach krijgen, zoals bij de première in Rotterdam.
"Hollywoodfilms dwingen je om op een bepaalde manier te reageren. Ze laten geen ruimte om je eigen ogen te gebruiken en de film op je eigen manier te ervaren. Ik wil ruimte overlaten voor de toeschouwer om er zijn eigen verhaal uit te halen, anders heb ik een fout gemaakt.
"Voor mij is het belangrijk om met je ziel en jezelf geconfronteerd te worden. Het duurt een paar jaar om een film te maken, maar ik heb maar anderhalf uur om te vertellen wat ik wil en moet. Soms moet je als toeschouwer gewoon je best doen. Als je je wilt ontspannen moet je maar naar het circus gaan.

Toeristen
"Een filmfestival is een bibliotheek. Als je naar de bibliotheek gaat, kun je daar boeken vinden van Camus en van Arthur Conan Doyle, sprookjes en gedichten. Als je naar een kiosk gaat weet je dat je daar geen serieus boek kunt kopen. Het probleem met film is, dat het nog een relatief jong medium is. De genres en stijlen zijn nog niet duidelijk van elkaar onderscheiden. Daarom raken mensen vaak teleurgesteld als ze mijn films zien, want ze weten niet of ze een sprookjesboek of een dichtbundel moeten verwachten. Meestal vinden ze ze niet leuk, omdat ik langzame films maak. Het zijn toeristen die de hele wereld op één dag willen bekijken. Nou, dan zijn mijn films niet wat ze op dat moment willen, mij best. Je moet geen zon willen als er geen zon is.
"Maar soms zie je een film op het juiste moment. Als je bent wie je bent en waar je bent, dan is dat het juiste moment.
"Als puber las ik alles wat ik maar in mijn handen kon krijgen. En nu lees ik meestal wat ik al weet.
"Zo gaat het ook met toeschouwers. Ze moeten zoveel mogelijk verschillende soorten films zien. Ook als ze ze niet begrijpen. Ze kunnen er altijd later op terug komen."

Schaduw
Freedom werd gedraaid onder barre omstandigheden. Het was bloedheet en cast en crew liepen voortdurend met bloedneuzen. "Ik ben zo hard voor mezelf en mijn omgeving als ik zijn kan om een beeld precies zo te krijgen zoals ik het wil", zegt de regisseur.
Maar daar, midden in de woestijn vond hij de kleuren die hij zocht. De kleuren die in zijn andere films ontbreken. Al blijven het kleuren die met zoveel scheerlicht zijn gefilmd dat ze rouwranden krijgen.
"Het mooist was het kort voor zonsondergang. Al die zachte pastels. Wist je hoeveel kleuren zand kan hebben? In de morgen waren de schaduwen anders. Overdag is het sowieso onmogelijk om het licht vast te houden. Per shot is de zon alweer van stand veranderd. Daarom draaiden we veel in de ochtend en de avond, al worden dan de schaduwen al weer langer.
"Ik kan niet zeggen dat ik die schaduwen doelbewust gebruikt heb. Voor mij zijn de mensen belangrijker dan hun schaduwen. Het kwaad heeft geen schaduw, zegt men in sprookjes. Ik lees nog steeds de sprookjes die mijn moeder me voorlas en ze stellen me nooit teleur."

Dana Linssen