FATHER AND SON (OTETS I SIN)

Klankschap in de schemer

  • Datum 17-11-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films FATHER AND SON (OTETS I SIN)
  • Regie
    Aleksander Sokoerov
    Te zien vanaf
    01-01-2003
    Land
    Rusland/Duitsland/Italië/Nederland
  • Deel dit artikel

Afspreken in dezelfde droom

Onaards en onbeschrijfelijk is de nieuwe film van Aleksander Sokoerov, Father and son. Fluitketels, misthoorns en radioruis scheppen een wereld waar de tijd stilstaat.

Aleksander Sokoerovs Father and son is een film waarbij je herhaaldelijk de neiging voelt om alleen maar te luisteren, zo mooi en bijzonder klinkt hij. De vaak fluisterend uitgesproken dialoog mengt zich met de muziek (voornamelijk piano- en strijkmijmeringen van Tsjaikovsky, maar voor het eerst bij Sokoerov ook popmuziek), omgevingsgeluiden (passerende trams, echo’s van stemmen en voetstappen, de fluitketel op het gasfornuis) en hoorbare stilte (misthoorns, de ruis op de radio’s). Zo ontstaat een troebel klankschap, dat het appartement van Aleksei en zijn vader de dimensies van een droomwereld geeft: een wereld waarin de tijd stil staat of in elk geval langzamer lijkt te gaan.
De gewonnen tijd gebruiken de personages pratend, peinzend, stoeiend, omhelzend en ook dromend om te ontdekken hoe ze zich precies tot elkaar verhouden — hoever hun liefde voor elkaar reikt, hoe verwant hun zielen zijn, of ze ook zonder elkaar kunnen, enzovoort. En omdat ze alle tijd nodig hebben die ze kunnen krijgen, laten ze de radio’s aanstaan — één in de woonkamer, één naast Aleksei’s bed — en dan ook nog tussen twee stations in. Je ziet het de vader denken terwijl zijn vinger boven de knoppen aarzelt: zet die radio uit of draai de ruis weg, en het leven van alledag heeft je zo weer te pakken. Dan verhuis jij met je werk naar een andere stad, en gaat je zoon het leger in. Dus blijft de radio aan.
De muzikale ruis helpt, zelfs wanneer de twee in hun gedeelde eenzaamheid gestoord worden door hun naar aandacht en familieliefde hunkerende buurjongen, of door de zoon van de man met wie Aleksei’s vader in het leger zat, en die na een intern schandaal spoorloos verdwenen is. Met de muziek blijven alle gedachten en hun eeuwigheid binnen handbereik, ook de herinnering aan de (gestorven?) moeder en echtgenote — in de film enkel aanwezig op een oude foto, in een uiterst korte flashback en, volgens de vader, in het gezicht van de zoon. Hoort de muziek soms bij háár, en kan de radio daarom niet uit?

Spiegel
Zo onaards als de film klinkt, zo oogt hij ook. Dat het aan zee gelegen appartement en de naamloze stad aan de andere kant van de deur eerder een geestelijke dan een fysieke ruimte vormen, benadrukt Sokoerov met het op lichtbruin gefixeerde kleurgebruik, de schemerachtige belichting (alsof de avond maar niet wil vallen) en de expressionistische fotografie.
Father and son is het middendeel van een nog niet voltooide trilogie over familiebanden. Een directe verwijzing naar voorloper Mother and son (1996) is het gebruik van lenzen die het beeld uitrekken, scheef zetten en van alle reliëf beroven: alsof je van opzij en met half gesloten ogen in een spiegel kijkt. In Mother and son drukte deze vervreemdende techniek de jongen en de stervende, tot een hoopje verschrompelde moeder nog dichter tegen elkaar aan, terwijl de omgeving — een glooiend bos- en heidelandschap — zich soms troostend naar hen toeboog. Dat warme, versmeltende effect blijft hier achterwege, omdat Sokoerov de lenzen mondjesmaat gebruikt en misschien ook omdat een stad niet troosten kan: de gebouwen lijken te kantelen, de straat wordt een afgrond.

Potje voetbal
Dat past bij een film die ook de kloof tussen mensen blootlegt en niet alleen de punten waarop ze elkaar werkelijk toenaderen. Zoals de jongen uit Moeder en zoon zijn moeder naar huis draagt, zo wordt Aleksei door zijn hoogstens twintig jaar oudere vader op de schouders getild; masculien in hun intimiteit zijn ook het potje voetbal op het dak, en de krachtige omarming waarmee de vader Aleksei uit een nachtmerrie wekt. Maar daartegenover staan de momenten aan het begin en einde van de film waarop zij proberen af te spreken in dezelfde droom — een kunst die de personages van Moeder en zoon veel beter beheersen. De ene keer ziet Aleksei zijn vader aanvankelijk niet staan aan het eind van het pad, de andere keer droomt híj van bos en heide en zijn vader van stad en sneeuw. Dan helpt het niets dat ze op hun bed steeds meer in dezelfde houding gaan liggen, zoals Sokoerov in een voor zijn doen rappe montage laat zien.
Nog sneller en betekenisvoller wordt er gesneden in wat misschien wel de mooiste scène is, in elk geval de meest onbeschrijflijke, en die zich afspeelt tussen Aleksei en zijn vriendin. Het meisje bezoekt hem op de militaire school om een punt achter hun relatie te zetten. Terwijl ze haar zegje doet staat zij aan de ene kant van het raam, hij aan de andere, en om oogcontact te vermijden of te bemoeilijken beweegt ze voortdurend heen en weer. Aleksei volgt haar in die beweging, en Sokoerov monteert daarbij in hoog tempo close-ups van hun priemende blikken aan elkaar. Telkens gaat één van de ogen schuil achter het venster: eerst van beide het linker- of rechteroog, wanneer het gesprek nog lief en onbezorgd is, en dan, zodra de twee zich van elkaar beginnen te verwijderen, haar linker- en zijn rechteroog en andersom. Hetzelfde is niet langer hetzelfde. Mocht deze beschrijving tekort schieten, dan is dat het grootst mogelijke compliment aan Sokoerov: zijn stijl is inmiddels zo persoonlijk én universeel geworden, dat het eigenlijk vrij weinig zin heeft om over zijn films te schrijven of lezen. Je moet ze zíen — in elk geval de eerste keer.

Kevin Toma