Fahrenheit 11/9

“How the fuck did this happen?”, vraagt Michael Moore zich af in Fahrenheit 11/9 over de verkiezing van Trump. De filmmaker is bang dat Amerika onder deze president een dictatuur in glijdt.

Moore is toch die showman, die met veel bombarie in zijn films Amerika de les leest maar daarbij nooit vergeet om aan zelfglorificatie te doen? Een filmmaker die aandacht inhaleert als zuurstof? Die in zijn films niet op een kilootje demagogie meer kijkt? Die zijn betoog belangrijker vindt dan feiten? Die met suggestieve montages filmpropaganda bedrijft?

Ja, dat is Moore, maar niet de hele. Er is ook een andere Moore: een bezorgde en woedende filmmaker die in zijn films met een helikopterview naar het land kijkt waarin hij is geboren en opgegroeid. Een land waarvan hij houdt, maar waarin fundamentele zaken niet deugen. Een land dat hij steeds meer ziet ontsporen. Het leverde films op als Bowling for Columbine (2002) en Sicko (2007), die de krankzinnige gevolgen van het wapenbezit en de kloof tussen rijk en arm in de gezondheidszorg laten zien. Dit moeten we niet (willen) accepteren, wrijft Moore Amerikanen in.

Veel landgenoten willen dat niet horen. Op hen werken Moore’s films als een rode lap op een stier. Dat zou de indruk kunnen wekken dat Moore extreme ideologische opvattingen heeft, maar dat is niet het geval. Hij is geen revolutionair, maar een Amerikaan die pleit voor een fatsoenlijk, getemd kapitalisme en een ordentelijke democratie. Als Moore in Nederland zou leven, zou hij zich waarschijnlijk prima thuis voelen in het midden van het politieke spectrum.

Hebzuchtige politici
En nu is er Fahrenheit 11/9, waarvan de titel verwijst naar Moore’s film Fahrenheit 9/11 (2004). Met die film betoogde Moore dat de regering Bush de aanslagen op de Twin Towers gebruikte om een tweede oorlog tegen Irak te beginnen en de privacy van Amerikaanse burgers om zeep te helpen. In die tijd was die opvatting controversieel, maar inmiddels common wisdom. Moore vreest dat 11/9 net zo’n waterscheiding wordt als 9/11. Hij is bang dat we het later zullen hebben over de tijd vóór en ná die datum.

Hoe kan het, vraagt Moore zich af, dat zijn landgenoten Trump, door hem eerder ‘een ellendige, onwetende, gevaarlijke parttime clown en voltijds psychopaat’ genoemd, tot president kozen? Moore wijst naar de media, die Trump groot hebben gemaakt met buitensporige aandacht, en naar de Democratische Partij, die zich van de arbeidersklasse en arme Amerikanen heeft vervreemd. Dat zijn geen nieuwe inzichten. Interessanter is dat Moore de blik ook richt op de niet-stemmers, bijna 100 miljoen van de 230 miljoen stemgerechtigde Amerikanen. Waarom ging 43%, een laagterecord, niet stemmen?

Volgens Moore omdat veel Amerikanen niets meer verwachten van politici. Zij zijn volkomen gedesillusioneerd. Ook over Obama. Moore begrijpt hen. Als voorbeeld van cynische en ontspoorde politiek gaat de film in op een verbijsterend drinkwaterschandaal in Flint, de stad waar Moore opgroeide en waarover hij zijn eerste film Roger & Me (1989) maakte. In 2014 en 2015 kwam er met lood besmet drinkwater uit de kraan nadat een groepje ondernemers met steun van de Republikeinse gouverneur de watertoevoer naar een andere rivier had verlegd. Duizenden inwoners, onder wie veel kinderen, hadden extreem hoge concentraties lood in hun bloed. Showman Moore duikt op als hij namens het volk de gouverneur voor deze gezondheidscatastrofe wil arresteren. Flauw, maar de boodschap is duidelijk: zelfs basale voorzieningen worden door uit hebzucht gedreven politici verkwanseld. Ook Obama laat het volkomen afweten. Zijn bezoek aan Flint levert pijnlijk gênante beelden op.

Tranen in de ogen
Doordat veel arme Amerikanen geen heil meer zien in stemmen, kon Trump president worden, omdat zijn enthousiaste aanhang wel naar de stembus ging. Hoe nu verder, vraagt Moore zich af. Afwachten tot Trump weer verdwijnt? Wie dat doet, zal later spijt hebben als deze president de democratie om zeep heeft geholpen, is de boodschap van Fahrenheit 11/9. In een controversiële montage zien en horen we Hitler praten met de stem van Trump. Natuurlijk weet Moore dat Trump geen Hitler is, maar de vergelijking snijdt hout op een andere manier. Zoals Duitsland niet van de ene op de andere dag in een dictatuur veranderde, zo vreest Moore dat Amerika met Trump langzaam de afgrond inglijdt.

Overdreven? Moore wijst naar de sussende Duitse krantencommentaren na het aan de macht komen van Hitler. Het zou zo’n vaart niet lopen, was de strekking. Hitler zou wel inbinden. Wat hij had gezegd, was verkiezingsretoriek. Regeren zou hem intomen en anders was er nog de grondwet. Nogmaals: Trump is geen Hitler, maar het gaat Moore om de glijdende schaal. Dat bij de 99-jarige Ben Ferencz, de laatste nog levende voormalige aanklager in het Neurenbergproces, de tranen in de ogen staan als hij over het scheiden van migrantenkinderen van hun ouders praat, spreekt boekdelen.

Fahrenheit 11/9 is de urgentste en somberste film uit Moore’s oeuvre. Niet eerder stond er zoveel op het spel. De film gaat over Trump, maar is vooral een wake up call voor Amerikanen. Zij moeten in actie komen voordat het te laat is, waarschuwt Moore. Nee, hij roept niet op tot geweld, maar tot nieuw sociaal elan in de Democratische Partij, zodat ook arme Amerikanen weer in de partij gaan geloven. Of dat genoeg is om Trump te stuiten? Arm Amerika.