Elena

Na het teleurstellende The Banishment revancheert Andrei Zvjagintsev zich met Elena, een meesterlijke parabel over hyperkapitalistisch Rusland.

Voor zijn debuut The Return (2003) en de volgens sommigen teleurstellende opvolger The Banishment (2007) begaf Andrei Zvjagintsev zich diep in de Russische natuur. Tarkovskiaanse overdenkingen over familiewaarden en moraal waren het, op afstand van de Russische maatschappij. Voor zijn derde film Elena schudt Zvjagintsev de veren van Tarkovski een beetje af en verruilt de wildernis voor de stad, voor een parabel over het doorgeslagen hyperkapitalisme in post-glasnost Rusland.
Die overgang wordt expliciet gemaakt in het eerste shot van Elena. We zien een boom waarin een eenzame vogel zich genesteld heeft tussen de kale wintertakken. Maar vervolgens verschuift de focus, langzaam en doelbewust, naar het glas en staal van het moderne appartement achter die boom. Het appartement van Elena en Vladimir. Ze zijn getrouwd maar slapen apart, en in hun dagelijkse omgang gedraagt Elena zich eerder als verpleegster voor haar oudere rijke echtgenoot dan als geliefde. Dat was ze ooit ook, leren we later.
Zowel Elena als Vladimir hebben kinderen uit eerdere huwelijken. Vladimirs dochter Katja is een hedonist zonder verantwoordelijkheidsgevoel en vervreemd van haar vader. Elena’s zoon Sergej is een armoedzaaier, een slons die leeft van wat zijn moeder hem toestopt, tot woede van Vladimir. Met zijn vrouw en twee kinderen — niet gepland, niet opgevoed — leeft de zoon in een sovjetwoonblok, letterlijk onder de rook van een energiecentrale.

Apocalyps
De afstand die Elena af moet leggen voor haar regelmatige bezoeken aan haar zoon en kleinkinderen aan de andere kant van de stad, en de moeite die Zvjagintsev neemt om die tocht telkens weer in beeld te brengen, maken duidelijk dat deze film draait om de nog altijd voortdurende Russische klassenstrijd. Dat de filmmaker daar nogal pessimistisch over is, wordt duidelijk als je weet dat de film is voortgekomen uit de vraag van een Britse producent of Zvjagintsev niet een film over de Apocalyps kon maken.
Uit alle hoeken bekijkt Zvjagintsev de Russische maatschappij, in een opeenvolging van tot in de puntjes uitgemeten, symbolische scènes. Hij weigert een simplistisch verhaal te houden over arme lui die worden uitgebuit door rijke oligarchen; níemand komt er goed van af. De oude generatie communisten is verworden tot gierige grootverdieners (Vladimir) of ambitieloze volgers (Elena); hun kinderen zijn luie steuntrekkers (Sergej) of egoïstische hedonisten (Katja). Niet zo gek dus dat de jongste generatie (Sergejs kinderen) opgroeit voor galg en rad.

Joost Broeren