DIE TÖDLICHE MARIA

Van het Duitse filmfront wordt de afgelopen jaren opvallend weinig meer vernomen. Jonge filmmakers opereren onvermijdelijk in de schaduw van excentrieke regisseurs als Fassbinder, Herzog en Wenders en hebben daarnaast te kampen met een chronisch gebrek aan middelen. Debutant Tom Tykwer wist in dat klimaat toch een origineel kleinood te maken.

Die tödliche Maria is een kleine film in vrijwel alle betekenissen van het woord. Het verhaaltje is simpel maar niet voorspelbaar. De handeling speelt zich hoofdzakelijk af op een bedompte bovenetage. Van belang zijn vooral de details in het spel en de mise en scène. Hoewel de teneur allesbehalve opwekkend is, en Duitse films zelden geestig zijn, kent de film een paar hilarische momenten.
De ironie begint al in de titel. Maria is een stille, schuwe, onaanzienlijke verschijning. Ze gaat gebukt onder de plicht van de huisvrouw die behalve voor haar man, ook voor haar invalide maar tirannieke vader moet zorgen. Haar dodelijke eigenschappen beperken zich tot het neermeppen en verzamelen van vliegen.

Kroonluchter
De manier waarop Tykwer Maria’s monotone bestaan uitbeeldt is treffend. Close ups van tergend tikkende klokken, begeleid door staccato strijkmuziek (ook gemaakt door Tykwer), wisselt hij af met de wezenloze blikken van Maria. Om 05.59 staart zij klaarwakker naar de wekker, voordat die om 06.00 afgaat. Om exact 06.15 neemt haar man, wat de Duitsers noemen een Pünktlichkeitsfanatiker, plaats aan de ontbijttafel en slaat zijn krant open. Om 06.30 vraagt Maria, als hij naar zijn werk gaat: "Je bent vanavond wat later thuis?" "Ja", antwoordt deze "dat weet je toch. Altijd op dinsdag. Houd je eten voor me warm?" Maria: "Natuurlijk. Dat weet je toch."
Tykwer’s personages bewegen zich voort in een ongedefinieerde tijd en plaats. Spraakgebruik, kleding en entourage bieden geen enkele aanwijzing. Maar de sfeer is onmiskenbaar die uit de zwijgzame jaren vijftig. Hard werken, plicht voor plezier en eenvoudige genoegens beheersen het vlakke bestaan van Herr Biedermeier, in dit geval Heinz geheten. Als beloning voor zijn zelfopgelegde saaiheid mag Heinz een enkele keer zijn vrouw bezitten. Zij biedt geen weerstand. Ze concentreert zich op de kroonluchter.
Onherroepelijk komt het keerpunt waarop Maria haar heimelijke verlangens de vrije loop laat. Ver de deur uit hoeft ze daarvoor niet: het is de bescheiden overbuurman Dieter die haar belangstelling heeft gewekt. Geen romantische geweldenaar, maar een klungelige goedbloed.
Dieter, met wie regisseur Tykwer zich het meest verwant zegt te voelen, heeft veel van Maria weg. Ook hij maakt, als hij al van plan is iets te zeggen, zijn zinnen niet af. Ook hij hunkert naar elders. Zijn huis is bezaaid met boeken en kranten. Als archivaris is hij bezig een lijst van alle verschenen drukwerken samen te stellen. Bij de P is hij nu en als hij bij de Y is, moet hij met pensioen. Maria weigert de tragiek van zijn monnikenwerk in te zien en beschouwt hem als een fijngevoelig schrijver.
Zelf heeft ze jarenlang brieven geschreven aan een denkbeeldig persoon. Eenmaal gefrankeerd verdwenen ze achter een kast. Als ze op een dag allemaal tevoorschijn komen, en zij ze begint te lezen, vormt dit voor de regisseur een iets minder originele aanleiding voor een serie lange flashbacks. Die worden in de montage aangekondigd door voorbijzoevende gekartelde beelden. Hier kiest Tykwer voor al te klein.

Kunstgreep
Fragmenten uit Maria’s levensgeschiedenis trekken zo aan het oog voorbij. Op school werd ze gepest, haar eerste liefde werd door haar vader gefrustreerd, en haar echtgenoot heeft ze evenmin zelf uitgekozen. Een houten beeldje uit haar jeugd groeide uit tot haar mascotte en dat beeldje (fallusvormig, maar dat kan toeval zijn) verschaft haar bovendien onduidelijke telekinetische vermogens — een kunstgreep van de scenarioschrijver (wederom Tykwer) die beter achterwege had kunnen blijven.
De ironische afloop waarin Maria zich weet te bevrijden uit de greep van man en vader en tenslotte letterlijk in de armen valt van haar archivaris, plaatst de eerdere gebeurtenissen van Die tödliche Maria in het juiste, lichtvoetige perspectief. Het is even wennen aan actrice Nina Petri, die te gesloten blijft om sympathie te kunnen opwekken. Dat wordt door de verhullende (onder)belichting van de film ook niet makkelijk gemaakt. Maar sympathie voor haar personage wint het uiteindelijk ruimschoots van de scepsis, als Maria minder bête en onschuldig blijkt te zijn dan verwacht.

Viktor Frölke