DE SLAG IN DE JAVAZEE

Als kind was Niek Koppen gefascineerd door de foto van een marine-officier op zijn moeders bureau. Hij wist van haar verdriet, al vertelde zijn moeder weinig over deze man, haar eerste echtgenoot, die in de oorlog was omgekomen tijdens de slag in de Javazee. In een ruim twee uur durende documentaire ontrafelt Koppen de legendarische zeeslag aan de hand van gesprekken met een groot aantal overlevenden. Het resultaat is een minitieus verslag van een paar dramatische dagen, die bij alle betrokkenen diepe sporen hebben nagelaten.

Hoe wordt iemand documentairemaker? Niek Koppen werkte tijdens zijn studie aan de Filmacademie als produktieleider bij Jos Stelling. Hij werkte onder andere mee aan De pretenders en De wisselwachter. Helemaal bevredigend was dat niet: "Ik deed produktiewerk, maar was erop gebrand om als regisseur af te studeren. Dat lukte, maar na de filmacademie werd ik vooral gevraagd als produktieleider. Toen dacht ik: ‘nu moet ik kiezen, of ik wordt produktieleider bij grote produkties, of ik ga regisseren.’ Ik koos voor het laatste en heb bij de VPRO veel korte documentaires voor kinderen gemaakt. Dat was een goede leerschool."
In 1992 maakte Koppen met Siki (over een legendarische Senegalese bokser, AV) zijn eerste ‘volwassen’ documentaire. "Die film beschouw ik eigenlijk als mijn eerste film."

Grieks drama
De slag in de Javazee gaat over een van de meest memorabele zeeslagen uit de Nederlandse maritieme geschiedenis. De strijd vond plaats in het begin van 1942, toen de Tweede Wereldoorlog ook in Zuidoost Azië was uitgebroken. In een laatste poging de Japanse invasie in Nederlands-Indië te voorkomen, voer op 27 februari een geallieerde vloot, bestaande uit Nederlandse, Britse, Amerikaanse en Australische schepen, de haven van Soerabaja uit, op weg naar de vijand. Het resultaat was een verpletterende nederlaag. Bijna alle veertien geallieerde schepen werden tot zinken gebracht en meer dan tweeduizend bemanningsleden kwamen om. De Japanners daarentegen konden de volgende dag vrijwel zonder verliezen voet op Javaanse bodem zetten. Onder de slachtoffers bevond zich de eerste man van de moeder van Niek Koppen en onder de overlevenden was een oom van hem.
"Het was een volstrekt nutteloze zeeslag. Op een of andere manier wisten de bemanningen dat van tevoren. Zoals de man die zijn motorfiets verkocht voordat ze uitvoeren. Die voelde dat hij dood ging. Waarom de slag toch werd doorgezet? Er was een strijd gaande tussen een Amerikaanse admiraal, die vond dat de geallieerden zich moesten terugtrekken, en de Nederlandse admiraal Helfrich, die vond dat Indië ten koste van alles moest worden verdedigd. Ook schout-bij-nacht Karel Doorman wist dat het een bij voorbaat verloren slag was. Ik zie het als een Grieks drama. Het is een verzwegen stuk geschiedenis, iets waar we ons voor schamen. Het is ook de enige zeeslag die we zo volstrekt ontluisterend hebben verloren. Maar daar gaat het mij niet om, ik ben geïnteresseerd in de emoties van de mensen die het hebben meegemaakt en hoe de herinneringen in die vijftig jaar zo’n groot deel van hun leven zijn blijven beheersen."
Tijdens zijn onderzoek in de preproduktiefase sprak Koppen met een groot aantal overlevenden, waaronder zijn oom. "Het doen van research is een heel leuk aspect van het filmmaken. Als een detective ben je aan het speuren. Ik ben overal geweest en heb tweehonderdvijftig mensen gesproken. Ik ontmoette een man, die voor het eerst in zijn leven over zijn ervaringen praatte. Meer dan vijftig jaar later, dat is toch ongelooflijk?"
"Mijn uitgangspunt was dat iedereen een uniek verhaal heeft te vertellen. Er is altijd één herinnering heel sterk: het vlot, dat losgesneden wordt van de sloep, de onderzeeër die ineens boven komt en de zoute worstjes die de mannen op het vlot kregen. Natuurlijk moet je ervoor zorgen dat de verhalen elkaar niet overlappen. Ik heb ze behalve chronologisch ook thematisch en per schip gerangschikt. Bij het ene schip gaat het meer over de zwemvesten, bij het andere gaat het over doodgaan en overleven. Vaak gaat het om de combinanatie van angst en spanning, zoals in het verhaal van een man die een naderende torpedo in het opspattende water omschrijft als ’the prettiest damned thing I’ve ever seen’."

Puzzelstukjes
De film volgt een strakke chronologische lijn. We volgen de gebeurtenissen vlak voor, tijdens en na de slag. Alleen in het begin en aan het eind van de film wordt van deze structuur afgeweken met het verhaal van Koppens oom en tante. Zij zorgen voor de achtergrond, waartegen de dramatische gebeurtenissen zich afspelen. Alle verhalen worden, doorsneden met archiefmateriaal, als puzzelstukjes naast elkaar gelegd en vormen samen een dramatisch minitueus verslag.
De herschrijving van de geschiedenis aan de hand van getuigenverklaringen is een stijl die Koppen ook in Siki succesvol toepaste. "Na Siki leek het me interessant om iets te maken over persoonlijke herinneringen van mensen. Tegenstrijdigheden in de verklaringen van mensen storen mij niet. De een zegt dat het mooi weer was, de ander dat het juist slecht weer was. Het gaat mij niet om de juistheid van deze herinneringen, maar over het verschil in waarnemen.
De herinneringen van de overlevenden worden bepaald door wie ze toen waren, welke positie ze op het schip hadden, hoe hun persoonlijke achtergrond was en hoe ze in het leven stonden. Natuurlijk zijn de herinneringen van de Japanners heel anders dan die van de geallieerden. Dat kan niet anders, zij hebben de slag heel anders meegemaakt, al deelden ze soms dezelfde emoties, zoals bijvoorbeeld angst. Een Japanner zei mij dat hij dacht dat hij ineens grijs was geworden."
"Mijn film is gebaseerd op oral history, dat is een historische benadering die mij intrigeert. Ik vind het belangrijk dat verhalen worden vastgelegd. Maar niet zoals Spielberg dat nu doet met het op video laten opnemen van duizenden getuigenissen over de Tweede Wereldoorlog. Je kunt de hele wereldgeschiedenis wel op die manier vastleggen, maar wie kijkt daar naar? Ik denk dat het beter is als documentairemakers goede films over de oorlog maken."

Indië-gevoel
In de film passeert een groot aantal veteranen de revue. Sommigen komen heel kort aan bod, anderen zien we vaker. Ze komen uit alle rangen en standen en zijn afkomstig uit beide partijen. Met wie moet de kijker zich identificeren? "Je kunt geen film maken met vijftig mannen erin en als kijker van allemaal evenveel houden, dat is onmogelijk. Ik heb gekozen voor zoveel mensen omdat ik vind dat het hele verhaal verteld moet worden, de slag is in zekere zin de hoofdpersoon. Je krijgt wel favoriete personen, maar die verdwijnen weer uit het verhaal. Het is volgens mij niet storend dat aan het eind van de film ineens een nieuwe persoon opduikt. Misschien besef je als kijker niet eens dat je die man nog niet hebt gezien."
Met de grote stroom Indië-herdenkingsprogramma’s dit jaar is Koppen niet gelukkig. Hij is blij dat zijn film nog niet klaar was voor het Nederlands Filmfestival in september j.l. "Daar heerste nogal een ‘Indië-gevoel’. Ik zie mijn film niet als een Indië-film, hij is veel universeler, omdat hij gaat over hoe je op je zeventigste terugkijkt op iets dat je op je twintigste hebt meegemaakt. Ik kon ook niet teruggaan met mensen naar Indonesië. De herinnering aan de slag in de Javazee is ‘luchtledig’. De zee is er nog en de schepen liggen er nog, maar verder is er niets. Ik heb ook nooit de neiging gehad om de mensen bij elkaar te brengen. Ze ontmoeten elkaar als het ware in de film."
De direct cinema stijl lijkt niet aan Niek Koppen besteed, want De slag in de Javazee is opgebouwd uit nauwkeurig geënsceneerde scènes. "Ik wist van te voren precies hoe het moest worden. De film speelde zich af achter de camera, in de montage en in mijn hoofd. Maar ik hou ook van films waar het allemaal vóór de camera gebeurt. Dat is een hele ander manier van werken, maar dat trekt me ook. Het hangt af van het onderwerp. Bij De slag in de Javazee had het niet gekund, daar ís niets meer voor de camera. Het gaat daarom om wat zich in de hoofden van die mannen afspeelt."

Annelotte Verhaagen