DE RIVIER OKKERVIL

Twee Nederlandse beeldend kunstenaars hebben in Sint Petersburg een verhaal van de Russische schrijfster Tatjana Tolstaja tot leven gewekt. Beatrijs Hulskes en Mirjam van Veelen zijn op originele manier met de romantische fantasie van de hoofdfiguur op de loop gegaan. Animatie als meeslepende beeldspraak in De rivier Okkervil.

Een dromer? Zelf heb ik niet zoveel fantasie — vandaar mijn liefde voor film. Liever laat ik me door de droombeelden van anderen meevoeren. Vijf jaar geleden kreeg ik de debuutbundel korte verhalen van Tatjana Tolstoja voor mijn verjaardag cadeau. En dat boek had het toverstokje-effect. De verbeeldingskracht van deze Russische schrijfster (1951) kent werkelijk geen grenzen. Uit haar pen stromen de kleurigste feestjes. Haar helden laten zich door het leven van alles beloven. Dat het leven zelf hen in feite voor gek houdt, daar komen ze steevast te laat achter. Op haar tweede, onlangs in het Nederlands uitgegeven, bundel staat op de achterflap Tolstaja’s wereldbeeld te lezen: "De mens is au fond niet meer dan een slaapwandelaar in de mist, die wanhopig droomt van een romantische liefde, maar zijn idealen stuk ziet lopen op de meedogenloze banaliteit van de werkelijkheid." Zo te horen verloochent de schrijfster haar Russische literaire achtergrond niet. (Tolstoj en de dichter Mikhail Lozinsky waren haar grootvaders).

Gastvrij onthaal
Sinds Gorbatsjov de deuren opengooide weten we dat er in de Russische ziel, die altijd in afwachting leefde van een kans op verbetering, iets open brak. Het revolutionaire Vijfde Congres van Filmmakers kwam in opstand tegen de macht van de ambtelijke bureaucratie binnen de cinema. Er is natuurlijk geen enkel land waar het eenvoudig is om kunstenaar te zijn, maar in Sint Petersburg is tegenwoordig ruimte voor artistieke vrijheid. Daar bevinden zich de oudste filmstudio’s van Rusland. De Lennaoetsj Studio beschikt over een atelier voor animatiefilms, waar jonge filmmakers zich de complexe techniek van de animatiefilm eigen maken. Niet alleen Russische cineasten zijn hier welkom, ook de Nederlandse kunstenaars Beatrijs Hulskes en Mirjam van Veelen vonden hier een gastvrij onthaal. Zij trokken naar, wat toen nog Leningrad heette, om De rivier Okkervil te maken.
Dit romantische verhaal van Tatjana Tolstaja speelt zich af in dezelfde mistige schitterstad. Aan het eind van de tramhalte Okkervil stroomt een rivier. Of stroomt die alleen in de fantasie van hoofdfiguur Simeonov? De jonge vertaler Simeonov laat zijn hele bestaan beheersen door een vrouwenstem. De kolkende stem van zangeres Vera Vasiljevna. "Op zulke dagen wanneer uit de regen, de duisternis en de tegen de ramen beukende wind het witte kwarkachtige gezicht van de eenzaamheid zich begon af te tekenen zette Simeonov, zich extra bewust van zijn grote neus en zijn kaal wordende schedel, van de sporen van zijn bepaald nog niet zo talrijke jaren op zijn gezicht en van zijn goedkope sokken daar ver beneden, op de grens van het zijn, de theeketel op het vuur, veegde met zijn mouw het stof van de tafel, maakte een ruimte vrij door de boeken aan de kant te schuiven waaruit bladwijzers als witte tongetjes naar buiten staken, plantte daar de grammofoon neer, koos een boek van de juiste dikte om onder een hoek waar een poot af was te leggen en haalde toen eerst — van tevoren al in de zevende hemel — Vera Vasiljevna uit de gescheurde, met gele vlekken overdekte hoes — een oude, zware, zwart opglanzende cirkel met ondiepe gladde concentrische cirkels — aan iedere kant een romance."

Monthy Python
Beatrijs Hulskes en Mirjam van Veelen komen beiden uit de beeldende kunst. Hoe zij dit verhaal tot leven hebben gewekt is werkelijk wonderschoon. Simeonovs dweperij wordt net als in het boek nooit zwaartillend. Zoals Simeonov de oude grammofoonplaat met het lied ‘Nee je bent het niet van wie ik zo hartstochtelijk hou’ telkens opnieuw opzet om zijn fantasie te prikkelen, zo wisten de maaksters mij te betoveren. De droom-Simeonov (in animatie-vorm) loopt doodleuk weg van de echte, saaie, Simeonov (acteur Aleg Otsii). Wat Terry Gilliam deed met animatie voor Monty Python, portretfotootjes met kartonnen lijfjes op de loop laten gaan, doen Veelen en Hulskens in deze film; zo ontmoet Simeonov zijn geliefde zangeres in een sierlijk waterverfdecor.
De warme achtergondkleuren, de materialen van Vera’s jurken (goudraffia en borduursel) en van de rivier Okkervil (scherven en steentjes) staan in schril contrast met de sombere werkelijkheid van alledag. Natuurlijk wordt Simeonovs zoektocht (als acteur en als animatiefiguur) naar de oude Vera een desillusie.
De afwisselend tragisch-trieste en poetisch-opzwepende sfeer in het verhaal hebben Hulskes en Van Veelen technisch fantastisch uitgebuit. Zij hebben Tolstaja’s bedwelmende woorden zichtbaar gemaakt. En het compliment dat Joseph Brodsky de schrijfster gaf: "Het meest heldere en originele geluid in het Russische proza van dit moment" geldt ook voor deze twee Nederlandse beeldkunstenaars.

Esther Kerkhof