DE OMWEG

Het schaap, de geit en de oude sok

  • Datum 05-01-2011
  • Auteur
  • Gerelateerde Films DE OMWEG
  • Regie
    Frouke Fokkema
    Te zien vanaf
    01-01-2000
    Land
    Nederland/Duitsland/Oostenrijk
  • Deel dit artikel

Frouke Fokkema zou een film maken waarin ze haar ontmoetingen met de Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard verwerkte. Waar is dat verwachte intelligente drama met een knipoog? De omweg heeft meer van The sound of music: puberverdrietjes en dirndls.

Was het een voorteken? De grote Oostenrijkse schrijver Thomas Bernhard (1931-1989), spil van Frouke Fokkema’s nieuwe film De omweg, wordt in de persmap consequent als ‘Thomas Bernard’ geschreven, zonder ‘h’. Hoe houdt een regisseur grip op een internationale coproductie? Fokkema liet met haar debuutfilm Kracht tien jaar geleden al zien dat ze met haar geestverwanten van theatergezelschap De Trust eigenzinnig drama kon creëren. De omweg werd, net als Kracht, geproduceerd door Matthijs van Heijningen. Maar dit keer ontbrak het warme, kritische Trust-bad.

Puberblik
Je bent jong, mooi en dolende. Het is 1980 en je hebt net ontdekt dat de wereld slecht is. Je stagebegeleider, je ouders, je arts en de feministes in het Vrouwenhuis — het zijn allemaal monsters. Dan kom je in aanraking met een toneelstuk van Thomas Bernhard. Je vindt troost in zijn pessimistische kijk op het leven.
Hoe kan zo’n film verder gaan? Het zou leuk zijn wanneer je ontdekt dat Bernhards oeuvre niet enkel jouw verdrietjes weerspiegelt, maar een ware rondreis is door het absurde bestaan. Dan zie je in dat al die monsters enkel fantomen waren van je puberblik, je grijnst en wordt volwassen.
Maar zo gaat De omweg niet verder. Het naïeve, Rotterdamse meisje Joanna (Tamar van den Dop) is enkel geïnteresseerd in het werk van Thomas Bernhard voor zover ze enkele kreten daaruit op zichzelf toe kan passen. Joanna’s wereld draait namelijk enkel om haar. Ze beeldt zich in dat ze van Bernhard houdt, rijdt naar Oostenrijk en nestelt zich in een duur hotel in de buurt van de afgelegen schrijvershoeve. Vervolgens koopt ze alvast een dirndl-jurkje. "Maar Bernhard heeft slecht over Oostenrijk geschreven", zegt de winkeljuffrouw.
Dan verandert Frouke Fokkema plotseling het vertelperspectief. Het eerste halfuur volgde De omslag Joanna. Nu komt er een intermezzo vanuit de woonstee die de narrige Thomas Bernhard (gespeeld door Joachim Bissmeier) deelt met zijn huishoudster Anna. De schrijver introduceert zichzelf met enkele volzinnen. Anna is de enige vrouw met wie hij kan leven, vrouwen kunnen niet eens een raam sluiten en hij koestert zijn zevenhonderd paar sokken zeer.
Daar komt Joanna aan. Bernhard stelt haar onmiddellijk voor om de volgende dag samen te lunchen. Tijdens die lunch ontstijgt er geen intelligente zin aan het ontblote decolleté van Joanna. Ze leutert over de roman die zij zogenaamd schrijft, iets met een pop. Haar leven is geïnspireerd door Bernhard, zegt ze. Ze weet hem echter niets te vragen. Thomas Bernhard loopt geïrriteerd weg. Maar de kijker moet met dit schaap nog een halve film verder. Helemaal naar de Pyreneeën, waar ze de geiten van Camille (Thom Hoffman) gaat hoeden. Terwijl ze van Thomas Bernhard droomt, geilt ze de geitenboer op in haar dirndl-zonder-blouse-eronder. Camille reageert iets te gretig. Joanna ziet in hem nu ook een monster. Wraak!

Idolatrie
De omweg is nog lang niet ten einde. Maar wat wil Fokkema eigenlijk vertellen? Niet hoe interessant Thomas Bernhard is. Dat had ze best gekund. Ze kent zijn werk, kan scenario’s schrijven en heeft eerder een succesvol theaterstuk op hetzelfde thema gemaakt. Je stelt je een film voor waarin Fokkema haar eigen, toenmalige idolatrie voor de schrijver verwerkt tot een uitdagend verhaal met een knipoog. Met een hoofdrolspeelster die meer mag zijn dan een pop in klederdracht. Een film waarin Schopenhauer niet alleen figureert als een woord dat Joanna mompelt om haar Duits te oefenen. Het had een sardonische film kunnen zijn over een Europa dat afrekent met zijn fascistische erfenis. Met Thomas Bernhard als symbool van dit ongemakkelijke beschavingsproces en een tegenspeelster die hem weerwoord geeft. De omweg had een verontrustende film kunnen zijn.
Wat bij deze internationale coproductie vooral verontrust, is dat geen van de participanten de anderen tot de orde heeft weten te roepen. Zelfs niet op micro-niveau: "Tamar, weg met die dirndl. Dit is The sound of music niet!" Thomas Bernhard lijkt als kunstzinnig lokkertje gebruikt, Van den Dop om een groot publiek te behagen en Decleir en Van Ammelrooy omdat ze het altijd goed doen als ouderpaar. Leuke plaatjes wogen zwaarder dan geloofwaardige motieven. Joanna is kennelijk verliefd op een oude sok en die laat juist zo’n domkopje tot zijn vesting toe. Ook de andere personages in De omweg zijn karikaturen. De film lijkt wel een allegorie, waarin allerlei typetjes (Jan Lul de Stagebegeleider, Stoere Bink de Geitenhoeder) Joanna de weg wijzen naar haar loutering. Deze types ontspruiten echter niet aan haar meisjesfantasieën, maar zijn levensecht bedoeld. En de inkeer ontbreekt. Door dit alles wordt De omweg zo plat als een dubbeltje. Om het bloedbad te verklaren dat Joanna in de Pyreneeën aanricht, had Fokkema haar beter een omweg langs Jörg Haider kunnen laten maken dan langs Thomas Bernhard.

Annemieke Hendriks