DAS EXPERIMENT

Het beest in de mens

  • Datum 11-11-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films DAS EXPERIMENT
  • Regie
    Oliver Hirschbiegel
    Te zien vanaf
    01-01-2001
    Land
    Duitsland
  • Deel dit artikel

Machtswellust en geweldsuitspattingen in Das Experiment

Wanneer de regels van de maatschappij wegvallen is de mens tot beestachtige daden in staat. De geschiedenis herinnert ons er tot in den treure aan, de actualiteit wrijft het ons telkens weer in, dus blijft het een terugkerend thema in de cinema. Het Duitse Das Experiment en het Japanse Battle royale brengen de slechte tijding met respectievelijk een indringend realisme en rebelse flair.

"Ik zeg niet dat geweld dat is wat een man een man maakt. Ik zeg dat als je met geweld wordt geconfronteerd, je er niet voor moet vluchten. Je moet de ware natuur ervan in jezelf en in anderen herkennen, en het confronteren. Als je vlucht ben je dood of verdien je de dood." Aldus gaf regisseur Sam Peckinpah na de première van Straw dogs (1971) zijn visie op de gewelddadige natuur van de mens. Voor Peckinpah was pacifisme een illusie: ieder mens zal tot geweld overgaan wanneer de omstandigheden hem daartoe dwingen. In Straw dogs is het de Amerikaanse mathematicus Dustin Hoffman die op het Engelse platteland niet alleen gedwongen wordt zichzelf, maar ook zijn principes te verdedigen wanneer agressieve dorpelingen een zwakzinnige willen lynchen die zij verantwoordelijk houden voor een moord. Sommigen zagen hierin een pamflet over het failliet van links: rechten en principes hebben volgens Peckinpah alleen bestaansrecht indien er een vuist is om ze te verdedigen of kracht bij te zetten.
Als elk verhaal een experiment van de verbeelding is, zou je kunnen zeggen dat Peckinpah met Straw dogs een proef ondernam om zijn stellingen te bewijzen: plaats een linkse intellectuele pacifist in een vijandige omgeving, drijf hem tot het uiterste en laten we eens kijken wat er gebeurt. Zo ‘bewees’ Peckinpah niet alleen dat het gewelddadige handelen van zijn proefkonijn onvermijdelijk, natuurlijk en vanzelfsprekend was, maar het akelige lachje van Hoffman aan het einde van de film suggereerde bovendien dat hij er zelfs plezier in had gekregen.

Hippies
Peckinpah mag de uitkomst van zijn experiment dan helemaal zelf in de hand hebben gehad, erg ver zat hij er niet naast met zijn these dat gewelddadigheid en kwelzucht tot het wezen van de mens behoren. In hetzelfde jaar organiseerde psycholoog Philip Zimbardo een wetenschappelijk experiment met een groep vrijwilligers in een tot gevangenis omgebouwde vleugel van de Amerikaanse Stanford University. De ene helft van de vrijwilligers kreeg de rol van cipier, de andere helft de rol van gevangene. Tot zijn ontzetting zag Zimbardo dat jongens die daags ervoor nog als hippie-studenten over de campus sloften geen enkele moeite hadden zich in te leven in hun rol van cipier: hun gedrag werd steeds sadistischer en wreder. Al na zes dagen vond Zimbardo het welletjes en brak hij het project vroegtijdig af om escalatie te voorkomen.
De vraag wat er gebeurd zou zijn indien Zimbardo zijn cipiers de vrije hand had gegeven, is er één voor de verbeelding. Het antwoord wordt gegeven in de Duitse film Das Experiment van regisseur Oliver Hirschbiegel. De als taxichauffeur aanmodderende Tarek (Moritz Bleibtreu uit Lola rennt en Im Juli) reageert op een advertentie waarin vrijwilligers vierduizend mark wordt beloofd als ze deelnemen aan een experiment in een namaakgevangenis. Aanvankelijk is het gesar tussen de cipiers en de door Tarek geleide gevangenen onschuldig, maar na een paar dagen wordt de sfeer erg grimmig. Hoofdcipier Berus (Justus von Dohnànyi) ontpopt zich als een sadistische machtswellusteling en krijgt de bewakers aan zijn kant. Het experiment loopt volledig uit de hand en zelfs de psychologen die het project leiden zijn hun leven niet meer zeker.

Draadjes
Wat aanvankelijk begint als een rustig opgebouwde film waarvan een zekere dreiging uitgaat, verwordt na een uur tot een non-stop zenuwtergende kijkervaring. Vooral wanneer Tarek na een reeks ongekende vernederingen wordt opgesloten in de ‘black box’, een massieve, verduisterde doos, kijk je niet meer voor je plezier. Tarek lijdt aan claustrofobie, wordt geplaagd door visioenen van zijn geliefde, en weet dat buiten de doos de hel los is. Je hoort de draadjes in zijn hoofd knappen. Om daarna bruut te worden overvallen door een geweldsuitspatting die de tot dan toe zeer geloofwaardige karakter- en plotontwikkeling enigszins ondergraaft, maar tevens de onderbuik hevig beroert.
Das Experiment past, zoals de Duitsers het treffend zeggen, wie die Faust aufs Auge: het is een compromisloze studie over het beest in de mens, waarin duidelijk wordt dat beschaving slechts een klein laagje vernis is waaronder de brute krachten van onze verre voorvaderen schuilgaan. Dat juist een Duitse film laat zien dat doorsnee mensen in ware beulen kunnen veranderen is natuurlijk opmerkelijk en gewaagd. Maar Hirschbiegel nuanceert dat aspect door in te haken op een belangrijke conclusie van het Stanford-experiment. Zijn film herinnert eraan dat de transformatie van mens naar monster in sterke mate afhangt van de rol die die persoon in een crisissituatie heeft of krijgt toebedeeld. In Das Experiment staan alleen de cipiers onder enorme druk om de orde te bewaren en een oplossing te zoeken voor de conflicten tussen de twee groepen; van de gevangenen wordt slechts verwacht dat ze zich misdragen. De in zijn gewone werk enorm gefrustreerde Berus staat op springen en grijpt de kans om als hoofdcipier zijn zelfrespect te hervinden, met alle dramatische gevolgen van dien.

Adrenalinestoot
Aan de andere kant van de wereld was ook een controverse gaande. Kinji Fukasaku, de nestor van de Japanse B-film, maakte op zeventigjarige leeftijd een sterke comeback met Battle royale, een megahit in Azië en publieksfavoriet tijdens het Filmfestival Rotterdam 2001. De pessimistische visie van deze film heeft duidelijk zijn wortels in William Goldings roman The lord of the flies, die werd gepubliceerd in 1954, toen de wonden van de wereldbrand nog niet waren geheeld. Het verhaal over de op een verlaten eiland verzeild geraakte groep schooljongens die zich hergroepeert tot een primitieve en gewelddadige stam was een duidelijke verwijzing naar wat er kort daarvoor in Duitsland was gebeurd. Die zwarte bladzijde nog eens terugslaan deed men niet graag. En het was al helemaal niet fijn om te lezen hoe gewelddadig kinderen kunnen worden — twee jongens sterven en één wordt in de climax met speren opgejaagd als een wild dier. Door de kinderen hun volwassen gruweldaden met een schokkende vanzelfsprekendheid te laten uitvoeren wilde Golding bovendien aantonen dat geweld niet iets is dat wordt aangeleerd of een product is van de maatschappij, maar inherent is aan het mens-zijn.
In Battle royale is de premisse dat Japan in de nabije toekomst in een zware maatschappelijke crisis verzeild is geraakt. Hoge werkloosheid en een volledig falend schoolsysteem doen de regering besluiten een daad te stellen met de ‘BR-wet’. Hiermee worden bandeloze tieners gedwongen elkaar op een afgelegen eiland tot de dood te bevechten totdat slechts één overlevende is overgebleven. We zien hoe de jongeren elkaar onder leiding van leraar Takeshi Kitano afslachten, waarbij oude rekeningen worden vereffend en vriendschappen voorgoed worden uitgewist. Maar waar Das Experiment het nihilisme bloedserieus uitspeelt heeft Battle royale als startpunt onderhoudende actie met een wat rebelse flair. Het is een tegendraadse, energieke mix van elementen uit de exploitatiefilm en de soap, Lord of the flies en de galgenhumor die Battle royale tot een adrenalinestoot maakt. Dat neemt niet weg dat de film harde kritiek levert op de Japanse maatschappij, waarin individuele expressie onderdrukt wordt en volgzaamheid wordt gepropageerd. De morele keuzes die de jongeren moeten maken om te overleven worden aannemelijk gemaakt en bieden wel degelijk inzicht in de psyche van jonge Japanners. Wat vriendschap op kritieke momenten betekent, het gevoel van onzekerheid dat de scholieren als een loden last op de schouders ligt, en het feit dat het leven dat ze beginnen te proeven spoedig zal eindigen, het wordt binnen het raamwerk van het bloedige kat-en-muisspel krachtig verbeeld. Fukasaku neemt daarbij duidelijk stelling voor zijn jeugdige hoofdrolspelers en zet zich af tegen Kitano, die uit naam van de maatschappij de jongeren tot de orde roept, maar zelf het geestelijke contact met zijn eigen dochter al lang is kwijtgeraakt.

Demonen
Das Experiment en Battle royale zijn zeker schatplichtig aan het oeuvre van Sam Peckinpah, de regisseur die als geen ander in de duisternis van de menselijke geest kon spitten. Vooral Das Experiment doet erg denken aan Straw dogs. Zoals Dustin Hoffman een pijnlijke overgang naar volwassenheid ondergaat, ontloopt de aanvankelijk onsympathieke en materialistische Bleibtreu uiteindelijk zijn verantwoordelijkheden niet. Ze komen tot het kritieke punt waar men alleen door het gebruik van geweld kan overleven, een afgrijselijke situatie voor pacifist Hoffman die alles voorheen met zijn intellect heeft kunnen oplossen, en voor Bleibtreu, die zich vanwege zijn gedrag mede schuldig voelt aan de escalatie.
Peckinpah mag zich af en toe als een wat enge man hebben gemanifesteerd, maar zijn werk was nimmer "een manifest voor de NRA-wapenlobby", zoals het ooit door BBC’s Mark Cousins werd omschreven; het draaide om de confrontatie met zijn eigen neuroses en demonen. De wortels van de pijn lagen in zijn jeugd waarin hij door zijn vader genadeloos hard werd behandeld — dat hij liever vragen opriep dan ze beantwoordde en liever wonden openreet dan ze zalfde, doet denken aan het werk van Fukasaku, die als tiener tijdens de Tweede Wereldoorlog meemaakte hoe zijn hele schoolklas omkwam. In zijn yakuzafilms was Fukasaku voornamelijk geïnteresseerd in de identiteitscrises van zijn hoofdfiguren en in Battle royale is dat niet anders. De regisseur geeft Kitano een rol die een compilatie van al zijn dolende personages lijkt en nota bene als leraar tegelijk tragisch, verwerpelijk, zorgzaam en ondoorgrondelijk is.
Hirschbiegel en Fukasaku hebben de boodschap van Peckinpah en Golding overtuigend in een eigentijds jasje gestoken. Gerechtsdienaars of criminelen, ouderen of kinderen, in ons allen schuilt het beest, gereed om zich ten koste van alles te verdedigen of te nemen wat het toekomt. Battle royale is een belevenis, Das Experiment is een kwelling, en dat strekt gezien hun bedoelingen tot aanbeveling. De Duitse filosoof Arthur Schopenhauer schreef ooit iets dat je in dit verband kan opvatten als een pleidooi voor openheid en catharsis: ‘De vogel in zijn kooi zingt niet uit plezier, maar uit woede.’

Mike Lebbing