Crimson Gold en 10 on Ten

Spiegelbeelden

Crimson gold

Abbas Kiarostami en Jafar Panahi leerden filmkijken van Charlie Chaplin, met name van diens gebruik van het long shot. "Als je moet wachten op een man die in de richting van de camera loopt, weet je zeker dat het de moeite waard moet zijn", zegt de Iraanse filmmaker Kiarostami in de documentaire Chaplin Today. In 10 on Ten geeft hij de toeschouwer nog meer filmlessen. Landgenoot Panahi paste ze toe in zijn neorealistische komedie Crimson Gold.

Net als in The Circle, waarin het kijkluikje in een ziekenhuisdeur het venster op de wereld wordt, begint ook Jafar Panahi’s nieuwste film Crimson Gold (Talaye sorgh) met een vanuit één camerastandpunt gedraaide scène door een deur. Ook nu kijken we van binnen naar buiten. Maar meer dan in The Circle is de deur nu echt een scharnierpunt tussen een binnen- en een buitenwereld.

Soms is de actie in de duistere ruimte op de voorgrond van belang, maar daar is het te donker om te zien wat er echt gebeurt en moeten we op onze oren afgaan, die ruzie laten horen, lawaai, onrust, een gevecht. Dan weer is er buiten iets waar te nemen. Een wachtende man bij een motor, een nieuwsgierige menigte die zich voor de deur verzamelt als er uiteindelijk schoten klinken, een alarm afgaat en een beveiligingshek naar beneden zakt. Wie kijkt nu naar wat? Wie zitten er gevangen? Wat is de reflectie van en op wat?

Spiegelbeelden van binnen- en buitenwerelden, micro- en macrokosmossen, traditionele antithesen als leugen en waarheid, schijn en werkelijkheid zijn de constante thema’s die in de meeste films van Iraanse regisseurs de invalshoek van maker en toeschouwer bepalen. Het is niet alleen een stijlvorm om de censuur te omzeilen, maar ook een veel diepere, fundamentele manier om wezenlijke vragen over de aard van de wereld om ons heen aan de orde te stellen. En soms gaat het er alleen maar om ze te stellen, vermomd als iets banaals: "Hoe was het nou toen jij jong was?", vraagt een van de hoofdpersonen uit Crimson Gold aan de andere. "Nam jij werkelijk aanstoot aan al die vrouwen die naakt, zonder hoofddoek over straat gingen?"

Dameshandtas
De spiegel was zelfs de naam van de tweede film van Panahi, waarin hij op een gegeven moment zijn jeugdige hoofdpersoon in opstand laat komen tegen het filmspiegelbeeld wat hij van haar presenteert. Panahi stond toen nog sterk onder invloed van de grootmeesters Mohsen Makhmalbaf en Abbas Kiarostami en hun film-in-en-over-film-cinema. De laatste schreef niet alleen het scenario voor zijn debuutfilm De witte ballon, maar ook voor Crimson Gold.

Het verhaal is gebaseerd op een krantenbericht over een door de oorlog tussen Iran en Irak getraumatiseerde veteraan die een roofoverval beraamt en zelfmoord pleegt. In de bekende neo-realistische stijl van Panahi bevat de film veel observaties van het alledaagse stadsleven in Teheran, korte, afgebroken conversaties als bovenstaande over hoofddoeken, rigide regels en wetten, en de gevolgen daarvan voor het alledaagse contact tussen mannen en vrouwen. Idiootkomisch is bijvoorbeeld een scène waarin protagonisten Hoessein en Ali in een café een dameshandtas omkeren die die laatste ‘gevonden’ zou hebben en de lipsticks, pepermuntjes en andere onnutte zaken eruit zien rollen met grote ogen. Of zijn dat de grote ogen van de toeschouwer, gestuurd door de camera?

Het kost even moeite om Crimson Gold te zien voor wat het werkelijk is: een komedie. Hoessein en Ali zijn twee klassieke sidekicks, de zwijgzame beer van een vent en zijn watervlugge, goedgebekte aanstaande zwager.

Er zit altijd veel humor in Iraanse films. Humor die eerder zwart dan speels is. De deur in Crimson Gold nodigt de toeschouwer ook uit om eens aan de andere kant te gaan staan. En te zien dat je in deprimerend Teheran ook een bizarre roofoverval kunt beramen. Panahi’s neorealistische stijl is dan het zand dat de scharnieren laat knarsen.

Muurschildering
In zijn documentaire Chaplin Today: The Kid ruimt de Franse filmmaker en schrijver Alain Bergala plek in voor straatbeelden uit Teheran waar Kiarostami voor een enorme muurschildering van de komiek mensen vraagt of ze weten wie dat is. En ja, dat weten ze allemaal. Ze hebben zelfs een of meerdere films van de man gezien, wagen een paar passen in zijn beroemde eendenloopje, of hopen op een dag de Chaplin van Iran te zijn.

Het lijkt misschien een willekeurige invalshoek, maar Kiarostami is wel degelijk door Chaplin beïnvloed. Je zou als westerse filmkijker snel vergeten dat het beeld van Iran zoals we dat nu uit de Iraanse film kennen, met een verarmde cultuur en nauwelijks toegang tot de westerse wereld, niet altijd heeft bestaan. In de studie over Kiarostami die Mehrnaz Saeed-Vafa en Jonathan Rosenbaum publiceerden, vertelt de filmmaker (1940) dat hij in zijn jeugd opgroeide met Amerikaanse films van Dean Martin en Jerry Lewis, en vooral van Chaplin.

Met name diens opmerking dat tragedie long shot en komedie close-up is, zette hem aan het denken. Kiarostami is natuurlijk de meester van het long shot en in Bergala’s film becommentarieert hij diverse scènes uit The Kid waarin Chaplin ook van een gefixeerde camera op enige afstand van de handeling gebruikmaakt. Chaplin maakt het de moeite waard om te wachten op een man die komt aanlopen. Hij kopieerde deze werkwijze zelfs in zijn eerste film Bread and Alley (1970), waarin het jongetje Reza Hashemi een soort Iraanse ‘kid’ speelt.

Greppel
Chaplin Today: The Kid, opgenomen in de Chaplin dvd-box die vorig jaar in Nederland werd uitgebracht, vormt een toepasselijke opmaat op de filmlessen die Kiarostami geeft in de documentaire 10 on Ten, die nu in een dubbeleditie met de film Ten op dvd verschijnt. In tien hoofdstukken behandelt hij de essentialia van het filmmaken, terwijl hij in een auto door het landschap van Taste of Cherry rijdt, en zijn betogen doorsnijdt met fragmenten uit zijn films.

Ten werd met twee digitale camera’s opgenomen in een taxi, in de hectiek van de stad. Voor 10 on Ten keerde Kiarostami terug naar het landschap van 1996: "Hier, dit is de boom uit Taste of Cherry. Dit is de dezelfde greppel, die nu zeven jaar later gevuld is. Op de achtergrond de stad Teheran. In die auto’s spelen zich misschien andere Tens af. Helaas ben ik daar niet meer bij en kan ik niet filmen wat daar gebeurt."

De stad en het land, heden en verleden, Kiarostami daar, Panahi hier. Alle tegenstellingen verenigd in één eindeloos long shot. Chaplin grijnzend op de muur.