Crash

Bij de wereldpremière van Crash op het filmfestival van Cannes, in mei 1996, ontving regisseur David Cronenberg de Speciale Juryprijs, voor zijn ‘moed, durf en originaliteit’. Het boegeroep bij de uitreiking was een voorbode van de controverse die de romanverfilming zou veroorzaken. De combinatie van seks en auto-ongelukken is menigeen in het verkeerde keelgat geschoten.

In 1973 verscheen de roman Crash van J.G. Ballard. Het was, en is, in meerdere opzichten een opmerkelijk boek. Ballard is bij een breed publiek vooral bekend als auteur van Empire of the Sun, een autobiografisch boek over zijn jeugdjaren in een Japans interneringskamp ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Het boek werd als een historisch epos verfilmd door Steven Spielberg, die daarbij weer eens flink de traanklieren beroerde. In het oeuvre van Ballard is het echter een buitenbeentje. Het werk van de schrijver wordt doorgaans gerangschikt onder de noemer sciencefiction, al heeft het weinig te maken met het traditionele beeld van dat genre. Ballard beschrijft en voorspelt de destructieve invloed van technologische vernieuwingen op de menselijke psyche. Hij concentreert zich daarbij vooral op het laatste. Zo draait het in Crash niet om futuristische voertuigen, maar om een futuristische kijk op seksualiteit, waarin de auto een centrale rol vervult.

Centraal staat de ik-figuur, die in een confronterende zet van de schrijver James Ballard genoemd wordt. De Brit is als producent van reclamespotjes werkzaam in de Shepperton Studios, waar Elizabeth Taylor een film opneemt. Ballard probeert de diva voor een Ford-commercial te strikken, maar blijft daarbij steken in halfslachtige pogingen. Serieuzer is hij in het verleggen van seksuele grenzen: hij wisselt met zijn vrouw wederzijdse ervaringen op het gebied van overspel uit, maar bevredigend is het allemaal niet. Tot Ballard een dodelijk auto-ongeluk veroorzaakt en daarbij in een ongekende staat van seksuele opwinding geraakt. Op sleeptouw genomen door de weduwe van zijn slachtoffer komt hij in contact met Vaughan, een doorgedraaide wetenschapper annex kunstenaar, die verslaafd is aan de perverse genoegens van verwrongen staal en hoopt te sterven in een frontale botsing met Elizabeth Taylor.

Brooke Shields
Ballards roman liegt er niet om. Van bijna elke pagina walmt de geur van sperma, benzine en koelvloeistof de lezer tegemoet. De schrijver zelf spreekt over de eerste pornografische roman gebaseerd op technologie en daarmee is niets teveel gezegd. Waarom een verfilming 23 jaar op zich liet wachten is duidelijk. De roman kreeg in 1983 echter al wel een aardige weerslag in het tweede deel van de stripboekenserie rond robot en titelfiguur Ranx, getekend door de inmiddels overleden Italiaanse junkie/filmregisseur Ugo Liberatore, die Elizabeth Taylor veranderde in de destijds populaire Brooke Shields. Het resultaat was bovenal hilarisch.

Regisseur en scenarioschrijver David Cronenberg, bekend van onder meer Videodrome, The Fly, Dead Ringers en Naked Lunch, ging aanmerkelijk serieuzer te werk, zo serieus dat menigeen bij het zien van de film tevergeefs zal hopen op een luchtig moment. Net als het boek is Cronenbergs Crash een hermetisch gesloten werk: ‘normale’ mensen komen er niet in voor of figureren slechts in korte bijrollen, de plot is hoofdzakelijk opgebouwd uit een lange reeks seksuele handelingen, die steeds perverser van aard worden.

Vaughans wens om samen met een beroemde actrice op het asfalt te sterven is door de regisseur geheel geschrapt. Of hier juridische motieven meespeelden is niet bekend, maar het gemis wordt ruimschoots gecompenseerd door een geniale toevoeging: Vaughan zet zijn volgelingen clandestiene reconstructies van beroemde auto-ongelukken voor. Zo wordt de dood van James Dean een confronterende theatrale performance, die sterk doet denken aan het werk van het Amerikaanse kunstenaarsgezelschap Survival Research Laboratories, dat hun publiek gevaarlijk ogende botsingen tussen gewapende robots en machines voorzet.

Visionair
Cronenberg voegde meer verwijzingen naar hedendaagse subculturen toe: naast performance-kunst komt ook lichaamsmodificatie door tatoeage, piercing en scarification (het aanbrengen van littekens) aan bod. Dit alles direct gekoppeld aan de destructieve vermogens van het automobiel, Ballards metafoor voor de voortschrijdende technologie. Met zijn aanpassingen onderstreept Cronenberg de actuele waarde van de roman en verschaft hij voor tenminste een deel van zijn publiek een ingang tot de personages.

Voor het overige is het aan de acteurs om door het steriele pantser van boek en film te breken en zo de toeschouwer mee te sleuren in deze afdaling naar een seksuele hel. James Spader, Holly Hunter, Rosanna Arquette en de nagenoeg onbekende Deborah Unger, een haast bovennatuurlijke, ijzige blondine, zetten hun obsessieve personages bijzonder overtuigend neer en Elias Koteas ontpopt zich in de rol van de krankzinnige Vaughan tot de meest huiveringwekkende visionair uit Cronenbergs oeuvre. Meer dan in elke andere film van de Canadese auteur zijn het geen van allen personages die zich gemakkelijk laten omarmen. Maar wie de eigen reserves laat varen en zich openstelt voor de perverse genoegens van Crash stapt in een onmiskenbaar uniek universum. Na de misser van het hier slechts op video verschenen M. Butterfly is de regisseur weer helemaal in topvorm: Crash intrigeert en verontrust zoals alleen een Cronenberg dat kan. En wat alle ophef betreft: de regisseur houdt het netjes en levert met een nieuw einde een aanmerkelijk moralistischer slotakkoord af dan Ballard. Veilig Verkeer Nederland heeft niets te klagen.

In 2020 werd Crash heruitgebracht in de Nederlandse bioscopen.