CONFESSION, FROM THE COMMANDER’S DIARY

Geheimzinnige alledaagsheid

Hoewel de meeste speelfilms van Aleksander Sokoerov in Nederland zijn uitgebracht, geldt dat niet voor zijn vele op video gedraaide films en documentaires. Nu de Russische filmmaker in zijn laatste Russian ark video boven celluloid verkoos, is dat een reden om eens wat beter naar zijn videowerk te kijken. De Vereniging van Brabantse Filmtheaters importeert dit najaar A humble life en Confession.

Aleksander Sokoerov maakte ooit een film met de titel De eenzame stem van de mens (1978). Dat klinkt niet al te vreugdevol. Dat de mens eenzaam is, blijkt vaak uit zijn films. Eenzaam is hij tussen een veelheid aan oorlogsgeweld, of hij nu slachtoffer of dictator is. Eenzaam is hij in zijn op handen zijnde sterven. Sokoerov vertelt er vaak romantische verhalen over. Romantisch in de betekenis van de dichter Novalis, omdat hij aan alledaagse dingen een geheimzinnige uiterlijk geeft en hij daarbij ook nadrukkelijk met zijn ‘stem’ aanwezig is. Het blijven schetsen, omdat hij flarden van iemands leven toont, meer niet.
Voor Mother and son (1997) beschilderde de Rus bijvoorbeeld zijn lenzen om de beelden te vertekenen, beelden van een moeder en zoon dolend door een veld vol wuivend graan. Ze lijken, en dat was ook zijn bedoeling, op de romantische schilderijen van de Engelse schilder William Turner die hij zo bewondert. Niet alleen het beeld is romantisch, ook het geluid en de muziek van de film zijn dat. Sokoerov laat een stoomfluit horen, een geluid dat in bijna al zijn films van de laatste jaren zit, celluloid of video. Flarden klassieke muziek ondersteunen het zware verhaal over het naderend heengaan van de moeder.
Sokoerovs filmografie bestaat naast zijn op celluloid gedraaide speelfilms inmiddels uit een lange lijst videofilms. Video geeft hem, zo legde hij meermalen uit, de kans veel langer te draaien waardoor hij minder afhankelijk is van dat ene moment waarop alles op zijn plaats moet vallen. Niet alleen geld speelt daarbij een rol, al zou het onbetaalbaar zijn op film zolang te draaien als Sokoerov in sommige van zijn videofilms doet.
In de sobere videofilm A humble life (1997), een ode aan Japan, laat Sokoerov minutieus de dagelijkse handelingen van een Japanse vrouw zien. De film heeft een traag tempo, en dat geeft aan de eenvoud een mysterieuze sfeer. Sokoerovs aanwezigheid is in de beelden bijna voelbaar, ook al lijkt de vrouw er niet door te worden belemmerd in haar doen en laten. Maar door het directe gebruik van de videocamera ben je je als toeschouwer meer dan gebruikelijk bewust van het feit dat je kijkt naar iemand die gefilmd wordt.

Sneeuw
Dat bewustzijn is nog nadrukkelijker in de lange videofilm Confession, from the commander’s diary (1998). Confession is opgezet als een vijfdelige serie waarin het leven van matrozen en hun kapitein aan boord van een schip nauwlettend door Sokoerovs videocamera wordt gevolgd. De scheepskapitein is de centrale figuur en zijn bekentenissen legt hij neer in zijn dagboek waaruit hij gedurende de hele film af en toe voorleest. "Moet ik een dagboek bijhouden, misschien leest iemand het wel", mijmert de kapitein aan het einde van de vijf afleveringen. Hij concludeert dat het hem niet veel gelukkiger heeft gemaakt. Ondertussen dwarrelen sneeuwvlokken zoals zo vaak in deze film langs het raam. Dat dwarrelen is hypnotiserend vanwege de herhaling ervan en de vreemde belichting van de vlokken. Sokoerov filmt de matrozen letterlijk tot in hun stapelbedden. Terwijl ze een medische controle krijgen en zich daarvoor moeten uitkleden, kan hij hun naaktheid laten zien zonder dat ze zich ervan bewust lijken te zijn of zich eraan storen.
De vanzelfsprekende stilte in het huis van de Japanse vrouw in A humble life doorbreekt zij zelf door voor Sokoerov onverwacht en dus onvoorbereid op een avond plotseling een aantal van haar eigen gedichten voor te dragen. Ze doorbreekt daarmee ook de stijl die daarvóór consequent door Sokoerov kon worden gestuurd, het stilzwijgende registeren van een onbekend leven. Nu richt zij zich tot de maker en zij is hem zo gaan vertrouwen dat zij een prachtig geheim ten gehore durft te brengen. De romantische betekenis hiervan gaat veel verder dan welke film op celluloid ooit zou kunnen bereiken. Daarvoor vraagt dat celluloid te veel voorbereiding en wordt een opname van een scène van begin tot eind georchestreerd. A humble life en Confession laten, om Novalis nogmaals aan te halen, zien en voelen wat niet gevoeld kan worden, het onzichtbare.

Nostalgie
Romantiek is in zijn algemeenheid, en zeker ook bij Sokoerov, een hang naar een ‘hogere’ betekenis en, minder gebruikelijk, een hang naar techniek. Het één helpt het ander, wat ertoe leidt dat Sokoerov zijn zoektocht naar nieuwe middelen om zijn verhalen te vertellen in zijn nieuwste film Russian ark tot in het extreme doorvoert. Een bijna onmenselijke opgave bedacht hij, om in één take met de nieuwste digitale camera’s (nog beter dan die van George Lucas in Star wars, zegt hij in een artikel in het Engelse filmtijdschrift Sight and Sound) de hermitage in St. Petersburg te filmen. De beelden zijn perfect. Geen ‘gebreken’ die eigen zijn aan video, niet het magische van 35mm. Russian ark heeft perfecte kleuren, perfecte scherpte en is een heuse sensatie. Met die techniek, gretig omarmt, creëert Sokoerov een huzarenstukje dat vol nostalgie zit. De enorme orchestratie van mensen en scènes maakt details onmogelijk. Het is een dwaaltocht door de prachtigste zalen, in heden en verleden. Met zijn nieuwste liefde, die digitale camera, doet Sokoerov wat daarvoor praktisch onmogelijk was op technisch vlak. Zijn verhalen blijven dezelfde. "Vaarwel Europa", zegt de gids door de tijd terwijl hij Rusland bekritiseert. De voice-over verzucht terecht: "Is dit een droom?"

Gerlinda Heywegen

Informatie programma: Vereniging van Brabantse Filmtheaters, 076-5303197, www.brabantfilm.nl, www.sokurov.spb.ru, www.russianark.spb.ru. Russian ark zal te zien zijn op het Filmfestival Rotterdam en in 2003 in de filmtheaters.