Cartas da guerra (Ivo Ferreira over)

‘Deze oorlog verandert ons allemaal in insec­ten die worstelen om te overleven’, schrijft de jonge militaire arts António Lobo Antunes begin jaren zeventig vanuit de koloniale oorlog in Angola aan zijn vrouw die in Portugal is achtergebleven. Regisseur Ivo Ferreira maakte van die brieven een ongewone film over oorlog en liefde.

Door Dana Linssen

Ivo Ferreira (1975) is een van die hedendaagse Portugese regisseurs die in zijn werk greep probeert te krijgen op de geschiedenis van zijn land. "Het is de geschiedenis van een oud land, van een wereldrijk, dat, met de ogen gericht op de horizon achter de Atlantische Oceaan, ontdekkingsreizigers en handelaren voortbracht. Waarna het implodeerde en het het grootste gedeelte van de twintigste eeuw een dictatuur werd, tot de Anjerrevolutie van 1974 daar een einde aan maakte. In de tussentijd moesten we ook nog in het reine zien te komen met ons koloniale verleden", vertelde hij afgelopen najaar op het Filmfestival Gent. Daar presenteerde hij Cartas da guerra, gebaseerd op de brieven die de jonge militaire arts António Lobo Antunes begin jaren zeventig vanuit de koloniale oorlog in Angola stuurde aan zijn vrouw die in Portugal was achtergebleven. Tegenwoordig wordt hij beschouwd als een van de belangrijkste schrijvers van zijn land. Die brieven — in het Nederlands uitgegeven als Mijn winterkat mijn lief — vormden voor Ferreira de aanleiding om zijn langgekoesterde wens in vervulling te laten gaan om een film over die oorlog te maken. Het is een verzwegen verleden, vol trauma en schaamte: "We waren begin jaren zeventig zo bezig met de revolutie, dat de oorlog in Angola er een beetje bij inschoot. De mensen die daar gevochten hadden werden weggezet als oorlogsmisdadigers. Maar velen van hen werden gedwongen te vechten. Dus zo zwart-wit was het allemaal niet. Ik probeer iets van de nuance terug te brengen."

Gemis
Van een zwart/wit-verhaal maakte hij een zwart/wit film vol schakeringen en subtiliteiten. Fragmenten van scènes zitten ingebed in sferische beelden waarin in voice-over de brieven worden voorgelezen die António aan zijn vrouw schreef. Het is haar stem, alsof ze ze voorleest, of een stem geeft in haar hoofd, waardoor zijn woorden haar woorden worden. Ferreira: "Dat was een van de manieren om hen bij elkaar te brengen en hun gemis voelbaar te maken. Tegelijkertijd vervaagt de herinnering. Dan zie je dat de brieven gepassioneerder worden, maar ook abstracter. Alsof António de liefde voor zijn vrouw overdraagt op de liefde voor Angola. Als hij schrijft dat hij haar mist, schrijft hij eigenlijk dat hij thuis mist. Als hij aan haar lichaam denkt, beschrijft hij de pracht van het landschap om hem heen. Die dissociatie is ook het moment waarop hij zijn twijfels over de oorlog begint uit te spreken."
‘Stilaan begin ik te begrijpen dat je niet kunt leven zonder politiek besef’, schrijft hij. En: ‘Deze oorlog verandert ons allemaal in insecten die worstelen om te overleven.’ Ferreira: "De film heeft verschillende lagen. Hij gaat over die grote liefdesgeschiedenis, over António’s politieke ontwaken en hoe hij schrijver wordt. Op het moment dat hij niet meer weet wat hij moet zeggen wordt hij schrijver, om weer de taal en de woorden terug te vinden."

Bloed in zwart/wit
Cartas da guerra is een even poëtische als abstracte film. De zwart/wit-beelden scheppen afstand, een stilteruimte waarin de pijn van de afwezige geliefde voelbaar wordt. Ze doen ook denken aan oude oorlogsfoto’s en natuurlijk newsreels, die ook rond 1970 vaak nog zwart/wit waren. Ferreira beaamt dat hij zich door klassieke oorlogsfotografie heeft laten inspireren: "Het eerste waaraan ik denk bij oorlog zij Magnum-foto’s. Ik denk aan bloed in zwart/wit. Daarom vind ik die scène ook zo mooi waarin António al het groen om zich heen beschrijft. Hij klaagt over het groen van de uniformen, de barakken, het snot en zelfs de wijn. En wij moeten die kleuren oproepen uit het zwart/wit."
Met zwart/wit creëerde hij ook distantie ten opzichte van een bestaande figuur. "Hij is een publiek figuur. Ik ken de familie, ben bevriend met de baby die in de film wordt geboren. Toen ik haar ooit vroeg of ik zijn werk mocht verfilmen, was ze daar mordicus op tegen. De gedachte dat iemand zou visualiseren wat haar ouders allemaal aan haar schreven, de seksuele intimiteit. Zwart/wit is ook een filter, een manier om de ene werkelijkheid van de andere te scheiden. Een andersoortig realisme, dat de kijkervaring intensiveert. Het debat over zwart-wit is een van de meest interessante gesprekken over filmmaken. Ik kan er eindeloos over doorgaan. We denken dat het abstraheert, maar eigenlijk maakt het concreet."