CAPITALISM, A LOVE STORY

Michael Moore is een merk geworden. Zijn films een genre. Maar hij was er wel als eerste bij om een film te maken over de excessen die tot de kreditiecrisis hebben geleid.

Toen circus Moore in september de festivals van Venetië en Toronto aandeed, klaagden mensen dat voor een plek aan de interviewtafel grof geld betaald moest worden. Het exacte bedrag is me ontschoten. maar het was in ieder geval zoveel dat de Filmkrant een interview wel kon vergeten. Was dat niet in flagrante tegenspraak met Moore’s kritiek op het kapitalisme, zoals hij dat neerzet in zijn nieuwe documentaire capitalism, a love story, was het veelgehoorde commentaar. Inderdaad, Michael Moore leeft er goed van. Michael Moore is een merk geworden. Iedereen die ooit een van zijn documentaires heeft gezien, weet wat hij kan verwachten. Een mix van journalistiek en entertainment, van morele verontwaardiging en al dan niet gespeelde solidariteit, van open deuren en van soms ontluisterende feiten.
Maar klagen dat Moore geld slaat uit het kunstje waarin hij zich bekwaamd heeft, is niet relevant. Doe dan gewoon het interview niet. Gaat de prijs vanzelf omlaag. Waarom dit kijkje achter de schermen van de festivalindustrie? Omdat opvalt hoezeer ook zijn capitalism, a love story met irrelevante argumenten wordt aangevallen zonder op de inhoud in te gaan.

Dead peasant
Wat heeft Moore gedaan? capitalism, a love story is een sardonisch, maar ook een verontwaardigd commentaar op, let wel, de excessen van het kapitalisme. Middenklasse gezinnen die genoeg geld hadden om rustig met pensioen te gaan maar die door banken via de kleine lettertjes van een tweede of derde hypotheek alle geld en vervolgens hun huis werd afgenomen. Bedrijven die zonder medeweten van werknemers via een verzekering speculeren op hun vroegtijdig overlijden — de dead peasant insurance — en eraan verdienen zonder dat de nabestaanden geld krijgen. Tegelijk worden exorbitante bonussen uitgekeerd kort nadat de Amerikaanse overheid vele miljarden aan de banken heeft geleend om de crisis te boven te komen. Een gebeurtenis bovendien die volgens sommige politici in de film niks minder dan een financiële staatsgreep was. Enzovoort enzovoort.

Failliet
Inderdaad, de werkelijkheid is complexer dan de verbanden die Moore suggereert. Inderdaad, je kunt keer op keer het bonussysteem blijven legitimeren door te verwijzen naar de internationale concurrentie onder bankiers. Inderdaad, is het niet de schuld van de Amerikanen zelf dat ze zich die derde hypotheek lieten aansmeren? Inderdaad, biedt de wet niet gewoon de mogelijkheid dat bedrijven speculeren op iemands overlijden? Allemaal waar. Maar je kunt ook vaststellen dat het kapitalisme, ondanks alle mogelijke nuances die je bij Moore’s verhaal kunt maken, moreel failliet is. Waarbij aangetekend dat kapitalisme natuurlijk om te beginnen een amoreel systeem was.

Megafoon
De entertainer Moore weet precies hoe hij zijn verhaal moet vertellen om ons te overtuigen. Elke tragiek wordt meteen vakkundig en ergens ook wel koelbloedig afgewisseld met komedie om het publiek niet in ellende te laten wegzakken. Weer staat showman Moore tevergeefs met een megafoon voor de gesloten deuren van hoofdkantoren te roepen dat hij de CEO wil spreken. Of te roepen dat ze "ons geld" moeten teruggeven. Weer worden komische televisiefragmenten gebruikt om te laten zien hoe verziekt de — financiële — cultuur is geraakt. En weer staat hij daar met zijn uitgezakte jeans en baseball cap. Dit is Moore op z’n smalst en het zou de film sterker maken als hij zichzelf wat meer zou wegcijferen. Hij staat zijn eigen betoog in de weg.

Hebzucht
Op andere momenten is capitalism erg overtuigend. Een van Moore’s redacteuren diepte uit de archieven een ijzersterk maar nooit uitgezonden fragment op waarin Franklin Delano Roosevelt een jaar voor zijn dood aankondigt dat er een tweede Bill of Rights moet komen waarin de Amerikanen huizen, een redelijk inkomen, onderwijs en gezondheidszorg wordt gegarandeerd. Een commentaar dat nog net zo relevant is als toen het net in 1944 werd opgenomen.
Moore’s belangrijkste stelling in de documentaire is dat kapitalisme niet de vrije keuze en een gezonde onderlinge concurrentie bevordert, ook al waren dat ooit de gezonde ideale uitgangspunten, maar dat het hebzucht bevordert. Dat is wat Roosevelt ook al besefte, en dat is waar ook Karl Marx zijn uitvoerige kritiek op baseerde.

Destructief
Wat denkt Michael Moore dat we hieraan kunnen doen? capitalism, a love story is zoals alle films van Moore meer een pamflet dan een journalistieke analyse maar de film maakt ondanks alle retoriek wel degelijk duidelijk dat er iets mis is met het kapitalisme. En niet alleen moreel. Ook financieel is de economie al decennialang op drijfzand gebouwd. Zie de astronomische Amerikaanse staatsschuld, zie de huidige malaise. Komisch en veelzeggend trouwens hoe drie experts in de film er niet in slagen uit te leggen wat ‘derivatives’ zijn, een cruciaal en destructief speculatie-instrument dat heeft bijgedragen aan de huidige economische neergang.
Politiek is capitalism niet helemaal overtuigend omdat Moore met niet veel meer komt dan ‘stem tegen’. Op een moment dat Obama aan de macht is, en hij mensen nog niet heeft teleurgesteld, is dat een aantrekkelijke en geloofwaardige gedachte. Verandering is mogelijk gebleken, denk je dan. De levensomstandigheden van mensen kunnen wel degelijk verbeteren. Maar met de vorige president lag dat anders. Toen bleek de kiezer achteraf voor de portefeuille van de rijke bovenlaag te hebben gestemd. Democratie is dus geen garantie voor het voorkomen van excessen.
Het is geen verrassing dat Moore uiteindelijk vooral een moreel appèl doet op de kijker. Expliciet zelfs: hij vraagt die kijker aan het eind in actie te komen omdat hij er zelf geen energie meer voor heeft. Zal die kijker zich aangesproken voelen? Hij zou gaten kunnen schieten in Moore’s verhaal door vermoeid te reageren op zijn retorische trucs. Maar zoals gezegd, hoé Moore het zegt is allemaal minder relevant dan wát hij zegt. Je moet toch wel een behoorlijk bord voor je kop hebben om alles wat Moore zegt naast je neer te leggen.

Ronald Rovers

Money, money

Michael Moore’s capitalism, a love story beleeft zijn Nederlandse première tijdens het International Documentary Filmfestival Amsterdam, dat van 19 t/m 29 november plaatsvindt (idfa.nl). Het is niet de enige film die zich afvraagt hoe geld rolt.

1929 (William Karel)
Terug naar de beurscrisis aller beurscrisissen: die van 1929. Hoe zat het? Hoe kwam het? En wat was het verschil met de huidige crisis?

american casino (Leslie Cockburn)
Hoe gebrek aan regelgeving en een te groot vertrouwen in de markt tot de ineenstorting van de Amerikaanse economie leidde.

dreamland (Thorfinnur Gudnason, Andri Snaer Magnason)
De schaduwzijde van de goede bedoelingen-investeringsprojecten in het IJslandse natuurschoon.

the player (John Appel)
Zeer persoonlijke film van John Appel over de goklust van zijn vader en andere echte spelers.

the shock doctrine (Matt Whitecross, Michael Winterbottom)
Verfilming van Naomi Kleins gelijknamige boek waarin alles op het gebied van wereldpolitiek met alles op het gebied van de geglobaliseerde economie in verband wordt gebracht.

the yes men fix the world (Andy Bilchlbaum, Mike Bonanno)
Nieuwe aflevering uit de avonturen van de als kantoormannetjes vermomde linkse activisten. Deel 1, the yes men, is ook te zien op IDFA.