BURNT BY THE SUN

De zon die als een vuurbal over de velden dwaalt en die een willekeurige boom treft en in vlammen zet, symboliseert het verraad dat het Sovjetregime decennia lang getekend heeft. Nikita Mikhalkov heeft zijn nieuwe film Burnt by the sun opgedragen aan de slachtoffers van de revolutie. Ondanks zijn thematiek is Burnt by the sun geen grimmige of schokkende film geworden. Dat ligt niet zozeer aan het conformisme dat Mikhalkov wel verweten is. Het is gewoon zijn stijl niet.

Met Burnt by the sun heeft Mikhalkov voor het eerst expliciet een politiek gevoelig onderwerp aangesneden; de stalinistische terreur uit de jaren dertig. Tijdens de repressie ten tijde van Brezjnev heeft hij zich altijd afzijdig gehouden van ernstige maatschappijkritiek. Door zich toe te leggen op vakkundige verfilmingen van romans en novellen, wist hij op behendige wijze de censuur te omzeilen en kon zodoende aan het werk blijven.
Ook toen het politieke klimaat milder werd en de glasnost zijn intrede deed voelde Mikhalkov niet de behoefte om de ontwrichting van de samenleving of het ondergesneeuwde verleden bloot te leggen. Hij had zelfs een afkeer van de anti-houding van cineasten die de hernieuwde vrijheid aangrepen om de taboes van weleer — drugs, prostitutie, milieuvervuiling, stalinisme — tot onderwerp van hun film te maken. Mikhalkov zegt liever te filmen waar hij vóór is, wat hem lief is. Daar zou dan vanzelf wel uit blijken waar hij tegen is. Een dergelijke aanpak levert ten aanzien van het stalinisme een wat tweeslachtige film op.

Welgestelde kringen
Sergei Kotov (een rol van Mikhalkov zelf) is een hoge generaal die alom respect afdwingt en ontzag inboezemt. Hij brengt met zijn familie de zomer van 1936 door in zijn buitenhuis. Op een dag krijgen ze een onverwachte gast: Mitja, een vroegere vriend van Sergei’s vrouw, een man die ze tien jaar lang niet hebben gezien. Het is niet direct duidelijk in welke relatie deze mensen tot elkaar staan, maar duidelijk is wel dat Mitja een wat verontrustend element binnen de zo harmonieuze familie is. Een sluipend gevaar dat nog niet als zodanig herkend wordt. Later blijkt dat hij deel uitmaakt van Stalins geheime politie. Hij laat Sergei oppakken, wat meer een persoonlijke afrekening is dan een politieke daad. Sergei heeft hem tien jaar geleden naar het buitenland gestuurd waardoor hem ‘alles ontnomen is’, inclusief zijn geliefde Maroessja, met wie Sergei nu getrouwd is.
Mikhalkov heeft zich altijd al thuisgevoeld in adellijke en welgestelde kringen en wist deze in films als Piano mécanique, Oblomov en Oci ciornie met veel verve te portretteren. De familie Kotov is een grote, typisch Russische familie en Mikhalkov heeft zich werkelijk uitgeleefd op het idyllische buitenleven en de harmonieuze gezelligheid die dit gezin opvoert. Er wordt gelachen, gedanst, gemusiceerd, gespeeld en gedold. Dit wordt echter zo breed uitgemeten dat het op den duur nogal vervelend wordt.
Temeer omdat bijfiguren als de grootmoeders en de dienstmeid karikaturen blijven en de taferelen soms flauw zijn. Het doet allemaal nogal braaf en soms sentimenteel aan. De schattigheid van het dochtertje Nadja wordt bijvoorbeeld wel erg uitgebuit en dat zij ook in werkelijkheid de dochter van de regisseur is kan geen moment verbazen. Het vrolijke familiegebeuren gaat onverminderd voort wanneer Sergei uiteindelijk opgehaald wordt. Op dat moment wordt zo’n scène interessant omdat Sergei zich ondertussen, als enige, van het onheil bewust geworden is.

Stalins privénummer
Sergei is een overtuigd communist en een trouw partijaanhanger, daar kan geen twijfel over bestaan. Hij roemt de geneugten van het Sovjetrijk en zijn dochtertje staat met opgeheven arm aan het hek. De kritiek die na de vertoning van deze film in Cannes geuit werd dat de film wel een erg rooskleurig en daardoor dubieus beeld schetst van de stalinistische periode is tot dit moment in de film zeer voorstelbaar. Maar het verraad komt van het regime dat Sergei zelf vertegenwoordigt. Dat de politiek dienstbaar gemaakt kan worden aan persoonlijke wraakmotieven tekent de absurditeit en de willekeur van het stalinisme. En daarbij; waarom zou het leven van een hoge generaal in zijn datsja niet idyllisch zijn zolang hij zich in de gunst van Stalin mag verheugen?
Niettemin is die setting niet voor niets gekozen. Dat een hoge partijfunctionaris en zijn gezin de slachtoffers zijn, is in zoverre functioneel dat het ongeluk zich wel heel onverwachts en van onverwachte zijde aandient. Sergei waant zichzelf onaantastbaar omdat hij het privénummer van Stalin in zijn zak heeft. Bovendien is het contrast met hun zorgeloze leven wel erg groot: Sergei wordt gedood en zijn vrouw en dochtertje gevangen genomen.
Je kunt je echter niet aan het idee onttrekken dat die setting ook gekozen is om ‘het goede leven’ uit te kunnen beelden. Die neiging had hier best wat onderdrukt mogen worden. Het lijkt alsof Mikhalkov nog iets anders voelbaar wil maken dan de tragedie die de familie treft, namelijk dat de mooie dingen in het leven ook in de moeilijkste tijden overeind blijven. Ik vraag mij af of ‘de slachtoffers van de revolutie’ daar veel boodschap aan hebben.

Petra van der Ree