BRAT

De donkere misdaadfilm Brat was vorig jaar in Rusland een gigantische kassakraker. Regisseur Alexei Balabanov is ingenomen met het succes van zijn voor weinig geld gedraaide produktie. Maar tegelijkertijd wil hij er alles aan doen om duidelijk te maken dat Brat niet representatief is voor zijn verdere werk. Balabanov wil pertinent niet te boek staan als een realistisch cineast, en van een status als low-budget filmer wil hij al helemaal niets weten.

Balabanov was dit jaar, met Brat, uitgenodigd door het Filmfestival Rotterdam. "Ik vind het nog steeds ongelooflijk dat Brat zo populair is in Rusland. Eerst werd de film alleen uitgebracht op video, en binnen drie weken had hij zijn geld meermalen opgebracht, want we verkochten maar liefst 200.000 exemplaren. Kort geleden nog zijn er een heleboel kopieën verkocht nadat hij op televisie was uitgezonden. En dan zijn er ook nog eens tienduizenden extra verkocht op piratenvideo. Die hadden we gedeeltelijk zelf kunnen verkopen, maar we konden niet goed inschatten hoeveel we kwijt zouden kunnen. Achteraf hadden we misschien wel een half miljoen exemplaren moeten maken, maar de Russische markt functioneert niet goed, zodat je heel moeilijk de risico’s kunt inschatten."
Wie bij het horen van een dergelijk succesverhaal denkt dat Balabanov een Russische variant heeft gemaakt op James Bond heeft het mis. Actie is er weliswaar genoeg in Brat, maar verder wordt de sfeer voornamelijk bepaald door een grauw, bijna nihilistisch realisme. De film gaat over de jonge soldaat Danila, die terugkeert na twee jaar te hebben gevochten in de Tsjetsjeense oorlog. In zijn geboortedorp is er niemand die op een oorlogsveteraan zit te wachten, en daarom vertrekt hij naar St. Petersburg waar zijn grote broer (‘brat’) Viktor naar verluidt succesvol is als zakenman. Viktor blijkt te werken voor een misdaadbende en al snel draait Danila mee als huurmoordenaar, waarbij zijn militaire ervaring hem goed van pas komt. Met een heleboel misdaaddollars op zak, maar geen idee over wat hij moet doen met zijn leven doolt Danila door de immens treurige stad. Af en toe schiet hij wat mensen te hulp die worden bedreigd door ongure types. Voor het grootste deel echter blijft hij uiterlijk onbewogen onder de ellende en het onrecht dat hij om zich heen ziet, en dat hij als bendelid mede veroorzaakt. Als echter blijkt dat zelfs zijn eigen broer niet te vertrouwen is, rekent Danila gewelddadig af met de bendeleden die hem verraden en verlaat hij de stad om een nieuw leven te beginnen in Moskou.

Tieneridool
De rol van Danila wordt gespeeld door Sergei Bodrov Jr., in Nederland bekend van zijn rol als de jonge soldaat in Prisoner of the mountains. In Rusland heeft deze ‘rebel without a cause’ inmiddels een heuse sterrenstatus bereikt. "Jongeren zijn gek op hem. Hij is een tieneridool, met name van de meisjes, maar ook voor de jongens is hij een held. De legale en illegale kopieën van zijn films worden grijs gedraaid. Ouderen zien hem daarentegen als een moreel laakbaar type, een moordenaar, een slecht voorbeeld voor de jeugd. De jongeren zijn in toenemende mate gericht op verwesterde cultuur, en lijken te zijn gebiologeerd door geweld en misdaad. Er wordt bij ons vooral veel gekeken naar Amerikaanse misdaadfilms, vaak al voordat ze officieel uit zijn in de bioscoop. Dankzij de illegale video krijgen deze films een grootscheepse verspreiding. Brat heeft kennelijk goed ingespeeld op de smaak van het jonge publiek."
Gevraagd naar de verschillen of overeenkomsten tussen Brat en de vele gangsterfilms die momenteel in Rusland worden vervaardigd voor binnenlandse consumptie, reageert Balabanov verontwaardigd. "Brat is geen genrefilm! Die gangsterfilms zijn B-films die snel op video worden gezet om snel een boel geld te maken. Ik heb die rage van misdaadfilms misschien wel aangesticht, maar ik ben in principe een kunstzinnige filmer. Brat was voor mij een uitstapje."

Geen commentaar
Voor de westerse kijker is het verleidelijk om de in het verloederde St. Petersburg opgenomen film te zien als een commentaar op de morele kaalslag van Rusland, na de ondergang van de Sovjet-Unie. De rechtstreekse en symbolische verwijzingen liggen voor het oprapen, zo lijkt het. Balabanov toont een wereld waarin autoriteiten nauwelijks iets durven in te brengen, en gewetenloze misdadigers de dienst uitmaken. De jongere generatie verwerpt massaal de eigen cultuur om hem kritiekloos in te ruilen voor westerse kleding, muziek en — hét symbool van de Amerikanisering: MacDonald’s. Intrigerend is het steeds weer terugkerende beeld van de lege vrachttram die wordt bestuurd door een vriendinnetje van Danila. Eigenlijk heeft die tram meer weg van een reusachtige skateboard op rails die heen en weer rijdt zonder iets noemenswaardigs te vervoeren.
Het is verleidelijk om deze tram te interpreteren als een symbool voor een samenleving die ronddwaalt zonder doel of richting, maar Balabanov wil weinig weten van een dergelijke uitleg. Voor hem is Brat niets meer of minder dan een realistische film. "Ik heb er geen diepere betekenis in willen stoppen. Ik wil helemaal niets aan mijn publiek duidelijk maken, ik maak alleen een geconcentreerde observatie. Brat is een film over het leven van vandaag, maar het is geen commentaar. Dit is hoe het nu is in Rusland voor de jonge generatie." En die ronddwalende tram? "Dat was een praktische kwestie, we hadden een tram nodig, deze vrachttram konden we maar een dag huren, en dus moesten we alles heel snel opnemen. Niet dat hij er goedkoop uitziet, maar in feite is Brat een no-budgetfilm. Dat kwam voort uit produktieproblemen. Op dat moment was de Russische filmproduktie bijna helemaal gestokt, er was gewoon geen geld. Ik besloot dan maar liever een hele goedkope gangsterachtige film te maken dan helemaal geen film. Ondanks het ontbreken van een budget is het een hele behoorlijke film geworden, ik ben vooral erg tevreden over het geluid, daar besteed ik altijd veel aandacht aan."
Balabanov wil trouwens niet al teveel nadruk leggen op dat lage budget, want voor hem is filmen met weinig geld geen artistieke keuze. "Ik heb van mijn leven nooit geambieerd om low-budget films te maken. Mijn voorgaande films zijn kostuumfilms, bizarre produkties waarin ik hedendaagse onderwerpen vermijd. Zo heb ik een hele vreemde, donkere versie gemaakt van Das Schloss van Kafka. Brat is mijn eerste film over het moderne, normale leven."

Degelijke filmopleiding
De film heeft hem financieel geen windeieren gelegd. De produktiemaatschappij waarvan hij mede-eigenaar is, brengt in korte tijd zes verschillende produkties uit. Zelf legt hij momenteel de laatste hand aan een nieuwe film, getiteld Of freaks and men, die in het voorjaar zou moeten uitkomen in Rusland. "Het verhaal speelt honderd jaar geleden en gaat over een fotograaf die zich stort op het filmmaken. Hij betrekt twee rijke families bij zijn projecten, en stort ze daarmee in het verderf. Oorspronkelijk was de film geselecteerd voor Berlijn maar hij was niet op tijd klaar. Ik hoop dat ik hem in Cannes kan laten zien. Ze waren daar erg enthousiast naar aanleiding van de rushes en wachten nu op de voltooide versie. Ik denk ook zeker dat hij volgend jaar in Rotterdam wordt vertoond, want het is het soort bizarre film dat het daar altijd goed lijkt te doen."
Brat is veel vergeleken met allerlei buitenlandse voorbeelden, maar de twee titels die steeds weer blijven opduiken zijn Pulp fiction en Taxi driver. "Die vergelijking met Pulp fiction vind ik nergens op slaan. Geweld is bij mij geen thema, al probeer ik het in Brat wel een beetje te ironiseren. Wat structuur en thema betreft staat Taxi driver er wel behoorlijk dicht bij, maar dat realiseerde ik me pas achteraf. Net als De Niro in Scorcese’s film, ziet Danila haarscherp wat er om hem heen gebeurt. Maar hij moet eerst over een bepaald punt heen voordat hij echt tot actie overgaat, en dan is er ook geen weg meer terug." Stilistisch ziet Balabanov Scorcese niet echt als een voorbeeld. "Ik heb een tamelijk degelijke filmopleiding gehad. Drie jaar lang zag ik drie, vier films per dag, de hele filmhistorie is opgeslagen in mijn bewuste en onderbewuste. Van al die films probeer ik dingen te gebruiken of juist te vermijden. Weet je waar ik erg van hou? Jos Stelling. Terry Gilliam. Ik hou van bizarre films, vreemde werelden, vreemde logica. Absurdistische schrijvers als Beckett en Kafka, dat zijn mijn favorieten. Daar haal ik de inspiratie vandaan voor de sfeer die ik wil creëren in mijn werk."

Fritz de Jong