BEYOND REASON

Als uitstapje tijdens de Fatal reaction-reeks over vrouwen ver weg die vergeefs naar een man zoeken, maakt Marijke Jongbloed nu een documentaire over een ander curieus, zij het minder wijd verbreid, heterosekueel fenomeen: de innige relatie tussen ter dood veroordeelden en hun penvriendinnen. Liefde op het scherpst van de snede en toch zonder riscio’s.

"Ik voelde me Florence Nightingale die een eenzame ziel zou gaan redden", vertelt briefschrijfster Gea Knol met meisjesachtige opwinding in Beyond reason. Als zoekende puber start ze in 1984 op haar zeventiende de briefwisseling met Bryan Jennings, in 1980 in Florida ter dood veroordeeld wegens verkrachting en moord op een zesjarig meisje. Over die gruwel wordt in de briefwisseling niet gesproken. Jennings kan er niet over praten noch schrijven omdat dat zijn leven in gevaar zou brengen en Gea Knol wil het helemaal niet weten.
In 1996 krijgt ze het toch in een brief te horen, en dan is het een klap, daar ze zelf als maatschappelijk werkster werkt met kinderen die slachtoffer zijn van seksueel geweld. Na enige aarzeling zet ze de innige, schriftelijke relatie toch door, publiceert in 1999 de brieven in boekvorm, om met de opbrengst een Nederlandse advocaat te zoeken in New Orleans, Bart Stapert, en met hem (onder toeziend oog van filmmaakster Jongbloed) te gaan proberen Bryans doodstraf om te zetten in levenslang.

Beminnelijk
Ook filmmaakster Marijke Jongbloed stort zich wat naïef op het gevoelige onderwerp. Als Europeaan was ze een leek op het gebied van geweld, wraak en de doodstraf, meldt ze in de persmap, maar de gepubliceerde briefwisseling tussen Knol en Jennings maakte haar nieuwsgierig. Gea Knols verhaal bood de mogelijkheid tot een portret van een ter dood veroordeelde en de invloed van zijn veroordeling op alle betrokkenen: zijn familie, zijn penvriendin en de familie van het slachtoffer.
Jongbloed laat Knol uitvoerig aan het woord over haar door de jaren heen groeiende relatie met Jennings, en volgt de briefschrijfster op bezoek bij de licht autistische moeder en zeer afkerige oom en tante van de moordenaar, de idealistische advocaat, de nu beminnelijk doch beslist overkomende Jennings zelf, en ze praat met de dochter van een vermoorde dominee die sinds de dag van de moord haar leven vult met het strijden voor de vergeving van haar vaders moordenaar.
De familie van het slachtoffer van Jennings komt echter niet in beeld. Jongbloed krijgt de moeder van het meisje tegen het einde van de film wel aan de telefoon en probeert haar onder valse voorwendselen ("mijn film gaat over rouw, herinnering en vergeving, bij mensen die met een moord te maken hebben gehad") tot medewerking te verleiden. De moeder vertelt haar dat ze begrijpt dat mildheid van haar kant de ter dood veroordeelde zou kunnen redden maar ze wil Jennings helemaal niet redden. De man schepte drie rechtzaken lang op over wat hij gedaan had. Hij heeft niet alleen haar dochtertje vermoord, maar ook het hart gebroken van de grootouders, en haar gezin en leven verwoest. Als het aan haar lag had hij helemaal geen penvriendin. Ze wil dat hij eerder dood is dan zij.

Galg en rad
Voor een anti-doodstraffilm die recht wil doen aan alle betrokkenen roept Jongbloeds film wonderlijk veel sympathie op voor deze laatste geïnterviewde, die Jennings dood verlangt. Tijdens deze telefoonscène (vanaf een hotelkamer, Jongbloed belt, Knol hoort toe) vind je eigenlijk dat ze die moeder met rust moeten laten. Het is de naïef-emotionele benadering van filmmaakster en penvriendin die die tegenstrijdige reactie teweeg brengt.
Gea Knol is oprecht in haar geloof in de gevangene en ook in de geschoktheid over zijn daad, maar haar tranen na het lezen van oude krantenartikelen over de zaak roepen ook vragen op. Dat Jennings veranderd is, is moeilijk aan te nemen van een vrouw die de oude Jennings zo lang niet heeft willen kennen. Het beeld dat opdoemt uit de gesprekken met hem en zijn familie is dat van de enige zoon van een meer met zichzelf gepreoccupeerde, alleenstaande moeder, die voor galg en rad opgroeide in een ‘red neck’-milieu, en die vervolgens in de marine leerde dat hij almachtig was. Een nare, liefdeloze achtergrond (schrijnend is dat ook Jennings familie de doodstraf wenst om maar niet meer met de pijnlijkheid van zijn geschiedenis te hoeven leven), maar niet dramatisch genoeg om hem de slachtoffer/dader te laten zijn waar Knol op hoopt.
Nu zijn de meeste weldenkende mensen tegen de doodstraf en doet die achtergrond van Jennings er dus niet zo toe. Alleen Jongbloed benadert het onderwerp met iets te veel voor zich sprekende empathie met de ‘goeden’ (de vergevingsgezinde anti-doodstrafstrijders ) en verontwaardiging tegenover de ‘fouten’ (de wraaklustige pro-doodstrafpleiters) met het genoemde averechtse resultaat. Toch is Beyond reason daarom nog geen slechte film. Al worden de antwoorden soms wat vooringenomen opgediend, de grote vragen die opdoemen achter deze geschiedenis — over schuld, boete, wraak, vergeving, socialisatie en verandering — komen allemaal aan de orde en blijven knagen.

Jann Ruyters