B-52

Gerenommeerd Duits filmmaker Hartmut Bitomsky was onlangs hoofdgast op het Shadow Documentary Film Festival. Bitomsky’s film B-52 is een intrigerende analyse van deze Amerikaanse bommenwerper, die uitgroeide tot symbool van Amerika’s wereldwijde macht. Terwijl dit ‘stratofortress’ zijn werk deed boven Afghanistan, sprak de Filmkrant met Bitomsky. “Een stuk gereedschap zegt veel over de gebruiker.”

Hartmut Bitomsky woont tegenwoordig in de VS, waar hij hoofd van de filmafdeling van het prestigieuze California Institute of the Arts is. Hoewel hij al zo’n veertig films heeft gemaakt, is er nog nooit iets van Bitomsky in Nederland uitgebracht. Toch geniet hij hier enige bekendheid doordat zijn films Reichsautobahn (1986) en Der VW Komplex (1989) op het Filmfestival Rotterdam zijn vertoond.

Reichsautobahn is exemplarisch voor Bitomsky’s manier van werken. De film lijkt oppervlakkig gezien de geschiedenis van het Duitse snelwegplan te beschrijven, maar Bitomsky analyseert ook diverse mythes die over de Autobahn zijn ontstaan. Zo wordt het verhaal dat die door Hitler zou zijn bedacht, stevig doorgeprikt. Daarnaast wordt de Autobahn-subcultuur van films en romans belicht die bij de bouw ontstond. Dit alles wordt door Bitomsky middels een voice-over van commentaar voorzien. Soms om de beelden van uitleg te voorzien, maar ook om de gedachten van de maker bij de beelden te verwoorden.

Door zijn analytische manier van filmmaken en de wijze waarop Bitomsky als maker op de voorgrond treedt, wordt hij soms omschreven als essay-filmer. Onterecht volgens Bitomsky: “Ik vind het gewoon cinema. Een essay-film creëert, op een bepaalde manier, zijn eigen onderwerp. Ik voer daar echter een intense dialoog mee, waardoor een groot deel van de film door het onderwerp wordt gedicteerd.”

Kunt U zich voorstellen dat sommige mensen zich over een drempel moeten zetten om een film over een snelweg of een bommenwerper te gaan zien? Ja hoor, dat hoor ik wel vaker. Mijn films zouden koud zijn, niet menselijk. Ik kies vaak onderwerpen die gaan over de gereedschappen die mensen gebruiken. Ik denk dat er meer waardigheid zit in het gereedschap dat iemand gebruikt, dan in het eigenlijke bestaan van de mens zelf. Daarnaast zegt een stuk gereedschap veel over de gebruiker.

Het vliegtuigkerkhof in Tucson, waar veel B-52’s staan, beslaat een groot deel van de film. Was dat zo belangrijk voor U? Het was conceptueel belangrijk, aangezien een onderliggend thema van de film is hoe belangrijk de militaire industrie voor de Amerikaanse economie is. Het mooie is, dat veel onderdelen van de B-52 worden hergebruikt, het is niet alleen schroot. Daar omheen hangt nog steeds een zweem van lichaamsgeuren, kerosine, metaal en rubber.

Ik was verbaasd dat U tijdens de film niet één keer met het vliegtuig mee de lucht in ging. Was dat een bewuste keuze? Ik heb daartoe wel een verzoek ingediend. Natuurlijk hadden ze dat liever niet en daarom werd er gezegd dat we eerst een training van twee weken moesten ondergaan. Maar dat kan niet midden in een opnameperiode, want dan kost iedere dag geld. Daar komt bij, dat het in een B-52 erg nauw is en in de lucht is er een groot contrast tussen licht en donker, zodat je lampen mee moet nemen als je nog wat wilt zien.

De B-52 speelde een grote rol in de oorlog in Vietnam. Is het vliegtuig nog steeds deel van het Vietnamese collectief geheugen? Absoluut. Zeventig procent van de B-52’s is daar neergeschoten, wat het einde van de oorlog inluidde. Voor de Vietnamezen is de B-52 een symbool van de toenmalige dreiging, maar ook van de omvang van hun overwinning. Zij waren met hun beperkte middelen niet slechts de gelijken van de Amerikanen, maar hebben hen op de knieën gedwongen. Momenteel is echter negentig procent van de bevolking onder de dertig. Dat is een echte MTV-generatie, die niks van de oorlog weet of er niks van wil weten. Ik vraag me wel eens af, of de Amerikanen die oorlog uiteindelijk toch niet hebben gewonnen.

Heeft U al een onderwerp voor een nieuwe film? Een nieuw stuk gereedschap? Nee, en ik denk daar ook niet echt over na. Vaak wordt een onderwerp me min of meer aangegeven als kado. Bij B-52 was het een kunstenaar die na het zien van één van mijn films tegen me zei: “Ik weet een onderwerp voor u.” Met Reichsautobahn ging het anders. Ik vond een kort filmpje over de Reichsautobahn dat ik fascinerend vond. Daarna vond ik er nog één en nog één. Het was alsof er een deur openging, die de hele tijd verborgen was geweest en waarachter zich een schat bevond.

Of B-52 in Nederland wordt uitgebracht is nog onduidelijk.
Een beknopte publicatie over Hartmut Bitomsky is verkrijgbaar via shadowfestival@hotmail.com