ARTEMISIA

In de geschiedenis van de kunst kom je maar heel weinig vrouwelijke kunstenaars tegen. De schilderes Artemisia Gentilleschi (1563-1639) is een van de eersten die in kunsthistorische handboeken genoemd wordt. De film Artemisia van de Franse regisseur Agnès Merlet concentreert zich op de beginjaren van haar carrière, toen ze een geruchtmakende affaire had met de schilder Augostino Tassi. Hij leerde haar niet alleen het perspectieftekenen, maar gaf haar tevens de eerste liefdeslessen.

Filmmakers die een schilder of de schilderkunst als onderwerp nemen, begeven zich op glad ijs. Zo trachtte Jacques Rivette met La belle noiseuse (1992) tevergeefs zijn fascinatie voor het ontstaansproces van een schilderij over te brengen. Het onderwerp is van zichzelf filmisch, dus ik hoef alleen maar de camera te laten draaien, zo lijken deze makers te denken.
In Artemisia schetst Agnès Merlet een portret van de schilderes Artemisa Gentilleschi die aan het begin van de 17de eeuw furore maakte als een van de eerste erkende vrouwelijke kunstenaars. Artemisia was de dochter van Orazio Gentilleschi en ze geldt als een volgelinge van Caravaggio. Ze groeide op in Rome maar werkte het grootste deel van haar leven in Napels, waar het naturalisme in die tijd toonaangevend was. Haar bekendste werk ‘Judith en Holofernes’ hangt tegenwoordig in het Uffizi in Florence.

Geen naakte mannen
De Artemisia die we in de film leren kennen is al op zeer jonge leeftijd overtuigd van haar roeping als schilderes. In de teruggetrokkenheid van haar kloosterkamer schildert ze haar eigen naakte lichaam, zittend voor een spiegel. Als vrouw wordt ze echter niet toegelaten tot de plaatselijke kunstacademie en in het atelier van haar vader mag ze geen naakte mannen tekenen of schilderen. Artemisia is echter zo’n eigenzinnig type die overal wel een oplossing voor vindt. In ruil voor wat onschuldige omhelzingen is een bevriende vissersjongen wel bereid om zich uit te kleden, zodat Artemisia de lijnen van zijn spieren en pezen beter kan bekijken en vereeuwigen.
De ontmoeting met de rijpe en ervaren kunstenaar Augostino Tassi betekent een keerpunt in haar leven. Hij leert haar het perspectief zien en ook in bed is hij haar leermeester. In de film krijg je de indruk dat Tassi in zijn tijd een groot kunstenaar was, die als een van de eerste de beslotenheid van het atelier verliet om buitenshuis te gaan schilderen. In de ‘Algemene kunstgeschiedenis’ van Honour & Fleming komt zijn naam echter niet voor en is er alleen sprake van een niet bij naam genoemde ‘leraar perspectieftekenen’. Wanneer vader Gentilleschi de geheime liefdesrelatie ontdekt klaagt hij Tassi aan wegens verkrachting van zijn minderjarige dochter. Het proces dat volgde geldt als een van de eerste verkrachtingsprocessen in de geschiedenis van de rechtspraak.

Lieflijk en zoetgevooisd
Merlet ontdekte Artemisia voor het eerst toen ze zelf nog studente was aan de Academie voor Schone Kunsten. Ze raakte meteen gegrepen door de extreme gewelddadigheid en wreedheid van het schilderij ‘Judith en Holofernes’. Kijkend naar het bloederige tafereel op het schilderij realiseer ik me dat de film alles mist wat er op dit 17de eeuwse doek van 199 x 162,5 cm wel aanwezig is. Twee vrouwen met van bitterheid doortrokken gezichten snijden een spartelende man met een groot zwaard de keel af. Het is puur drama. In geen enkele scène van de film proef je dezelfde rauwheid en felheid die ook in het dagelijkse leven van die tijd aanwezig moet zijn geweest.
Het is allemaal te lieflijk en zoetgevooisd. Tegemoetkomend aan de eisen van een publieksfilm schetst Merlet een overdreven geromantiseerd portret. Mooie landschapsplaatjes, kunstenaars die met veelzeggende blikken in de verte turen en zouteloze scènes, waarin het drama niet voelbaar wordt. De jonge actrice Valentina Cervi — ze speelde eerder in Portrait of a lady — is weliswaar een sensuele schoonheid die herinnert aan de hoogtijdagen van Claudia Cardinale, maar de gedrevenheid die de echte Artemisia gekenmerkt moet hebben, heeft ze niet in zich.
Naar het einde toe krijgt het verhaal wel iets meer dramatiek. De relatie tussen Artemisia en Tassi blijkt opeens intenser en oprechter dan je zou verwachten op basis van het voorafgaande. En de duimschroeven die Artemisia tijdens de rechtszaak krijgt aangedraaid zetten haar toekomst als kunstenares danig op het spel. Over haar opmerkelijke bezoek aan Engeland en haar laatste jaren in Napels vertelt de film echter weer niets. De filmische uitwerking van opnieuw een klef liefdesdrama mocht toch vooral niet in het gedrang komen.

François Stienen