Arabian Nights (As mil e uma noites)

De Portugese regisseur Miguel Gomes vertelt verhalen om te overleven. Zijn Arabian Nights laat het Portugal van na de crisis zien in al zijn absurditeit, surrealisme en soberheid. Het project is even krankzinnig als geniaal.

Door Dana Linssen

Verhalen vertellen om te overleven. Dat is wat de Arabische prinses Scheherazade doet in De vertellingen van duizend en één nacht. Verhalen vertellen om te overleven, dat is ook wat filmmakers en schrijvers doen. Hun verhalen moeten de wereld in. Niet omdat Koning Sjahriaar hen anders na de huwelijksnacht zal doden. Maar omdat de wereld anders op zal houden om te zon te draaien. Of iets vergelijkbaars drastisch.
De Portugese filmmaker Miguel Gomes (1972), in Nederland het meest bekend door zijn elegante zwart-witfilm Tabu over het koloniale verleden van zijn land, is zo’n verhalenverteller op leven en dood. Maar telkens als hij begint te vertellen, dan gebeurt er wat vreemds, alsof de verhalen die hij wil vertellen met hem op de loop gaan, een eigen leven krijgen.
Het duidelijkst was dat in zijn film Our Beloved Month of August uit 2008, een film die ontstond uit de moed der wanhoop. De voormalige filmcriticus Gomes stond klaar met zijn script in de hand, cast en crew in de startblokken toen de financiering voor het project werd teruggetrokken. In plaats van bij de pakken neer te gaan zitten, besloot hij toch te gaan filmen: wat hij om zich heen zag, de kleine scènes die hij wel kon draaien, een versimpelde versie van zijn scenario, doorweven met de waargebeurde verhalen die hij aantrof. Het resultaat is hypnotiserend: een fictieve documentaire filmdroom over filmmaken, maar ook over het feit dat alles al film is, nog voor het gefilmd is, de hele werkelijkheid, en alleen maar in afwachting is om ontdekt, onthuld, belicht te worden.

Geen boekverfilming
Arabian Nights kwam op een vergelijkbare manier tot stand. Om te beginnen was er natuurlijk dat labyrintische boek, een raamvertelling die een verzameling verhalen uit verschillende tijden en winstreken bijeen houdt. Sprookjesachtige, erotische verhalen. Verhalen zonder eind. Moralistische vertellingen. Liederlijke liederen, wervelende verzen, ernstig proza. Moordverhalen en griezelgeschiedenissen. In de drie films die Gomes ervan maakte — of erover, ertegen, erna — worden die verhalen niet verfilmd. Pas op hoor, dit is geen boekverfilming! Nee, ze worden als het ware nieuw leven ingeblazen, alsof Scheherazade nu leeft, en in Portugal, en alsof de vorst die haar wil doden de machthebber is die zijn land na de economische crisis in de steek heeft gelaten.
Want Gomes’ Arabian Nights (respectievelijk The Restless One, The Desolate One en The Enchanted One) gaat over het Portugal van na de crisis, van na de versoberingsmaatregelen die de regering Coelho sinds 2011 heeft ingevoerd en die ertoe hebben geleid dat de werkeloosheid is gestegen en de verpaupering van de werkeloze bevolking nog verder is toegenomen. De drie delen zijn geordend rondom verhalen over werk, over de wet, en over de vraag of de revolutie nog wel komt. Ze beginnen met Gomes zelf die zich afvraagt of het in het Portugal van nu nog wel mogelijk is om films te maken. Dat is natuurlijk een echo van Our Beloved Month of August, en als die film een noodgreep was, wat is dan het wonder van Arabian Nights?

Weergaloos
Terwijl hij een team journalisten aan het werk zet om moderne verhalen van duizend en één nacht te verzamelen, vroeg Gomes cameraman Sayombha Mukdeeprom, de vaste DOP van Apitchapong Weerasethakul naar Europa te komen om samen een film te draaien die tijdens het maken moest ontstaan. Een film zonder script, met alleen verhalen. De widescreenbeelden in super16 en 35mm zien er weergaloos uit. Maar wat zich in die beelden voltrekt is een zo mogelijk nog groter mirakel. Even eclectisch en wild als de originele verhalenverzameling werkt Gomes met documentaire en fictie, met naturalisme en surrealisme, met vertellers en intermezzi en brengt hij in deel 2 zelfs een ode aan Pasolini die zich met Il fiore delle Mille e una notte eerder aan de verhalen waagde. Hij weeft verhalen over een wespenplaag door het ontslag van de arbeiders van een scheepswerf. Hij laat een walvis ontploffen. Hij voert pratende koeien ten tonele en een taartbakkende maagd. Hij laat een hondje reïncarneren en volgt sober en zonder woorden de wederwaardigheden van moordenaar Simao, een volksheld omdat hij uit handen van de politie wist te blijven.
Het is zulk rijk materiaal, dat je er dingen in kunt blijven ontdekken. De politieke lading is duidelijk, maar de poëtische is minstens even krachtig en compromisloos.