A Gentle Creature

Na vijf jaar documentairemaken slaat Sergei Loznitsa in zijn derde speelfilm stilistisch een nieuw pad in. Thematisch werkt hij gestaag voort aan een gitzwarte analyse van de Russische ziel.

Het is, na Loznitsa’s beheerste, registrerende documentaires Maïdan (2014), The Event (2015) en Austerlitz (2016) even wennen om halsoverkop de surreële wereld van A Gentle Creature binnen te struikelen. Het provinciestadje waar het naamloze hoofdpersonage ontdekt dat haar postpakket aan haar gedetineerde man zijn bestemming heeft gemist en zonder begeleidende verklaring is teruggestuurd, is bevolkt met Ensoriaanse types die met veelal morbide dialogen de grondtoon van de film bepalen. Meer van zulke theatraal opgediste conversaties begeleiden de vrouw op een odyssee richting het Siberische gevangeniscomplex, in een poging uit te vinden wat er aan de hand is. Met het intimiderende uiterlijk van een kazerne uit de tsarentijd heeft die gevangenis ook trekken van het slot dat Kafka beschreef: een hermetisch instituut dat op onzichtbare wijze het omliggende stadje in zijn macht heeft. De wat toneelmatige aanpak die Loznitsa koos zit in eerste instantie in de weg, maar valt geleidelijk beter op zijn plek. En als de maker met zijn film zou willen beweren dat de Russische werkelijkheid is verworden tot één grote theatershow, dan is hij niet de eerste.
Mobiele telefoons vormen de voornaamste aanwijzing dat dit verhaal zich afspeelt in de 21e eeuw. Het Rusland dat Loznitsa afbeeldt houdt de Sovjet-symbolen nog altijd in ere, samen met een ondoordringbare en wrede bureaucratie en een massieve onverschilligheid ten opzichte van andermans noden. Maar dat de film zijn titel ontleent aan Dostojewski’s verhaal De zachtmoedige, waar hij alleen in geest mee verwant is, kan ook een indicatie zijn dat die mentaliteit nog veel verder teruggaat. Loznitsa is gefascineerd door dat historische continuüm: zie bijvoorbeeld Austerlitz, zijn fictiedebuut My Joy (2010) en een aantal van zijn korte documentaires. Toen hij met The Event het Filmfestival Rotterdam aandeed, stelde hij dat Rusland "geen geschiedenis" heeft, in die zin dat er geen reflectie is op het verleden — en een verleden dat nooit collectief is verwerkt, zo stelde hij, is gedoemd zich keer op keer te herhalen. Precies dat laat hij zien in A Gentle Creature: een natie die zich slaapdronken naar de hel laat voeren. Gevangen in een empathieloos universum van ambtenaren en politieagenten, pooiers en hoeren, hele en halve criminelen, is de lijdzaamheid van het hoofdpersonage nog het meest kwellend om naar te kijken. Wie maakt een einde aan deze nachtmerrie?

Sasja Koetsier