12 Years a Slave

Uithongering in Hunger, seksverslaving in Shame en slavernij in 12 Years a Slave: alle films van Steve McQueen gaan over dehumanisering, het tot willoos werktuig maken van het lichaam.

Hoe maak je de gruwelen van de historische slavernij voelbaar in een tijd waarin het woord slaaf te pas en te onpas wordt gebruikt? Steve McQueen vond een briljante oplossing door het verslag uit 1853 van Solomon Northup over zijn twaalfjarige slavenbestaan te verfilmen. Natuurlijk: ook over de levens van geboren slaven kun je bloedstollende films maken, maar een vrij man, die na ontvoering tot slaaf wordt gemaakt, maakt inleving voor ons misschien net iets makkelijker.

Het levensverhaal van Northup, zoals verfilmd in 12 Years a Slave, is bizar. Northup, geweldig gespeeld door Chiwetel Ejiofor, is een vrije zwarte man die met zijn vrouw en kinderen in New York leeft, waar hij als violist uitstekend de kost verdient op societyfeestjes. Zijn leven verandert in een nachtmerrie als twee mannen hem een financieel aantrekkelijk aanbod doen voor optredens in Washington. Als hij ’s avonds in een café een deal met hen sluit, waarbij stevig wordt gedronken, wordt hij de volgende morgen geketend wakker in een smerige kelder. “Well boy, how you feel now?“, informeert een van de twee mannen quasi-geïnteresseerd, waarna hij hem zijn nieuwe identiteit meedeelt: “Je bent niets meer dan een ontsnapte nikker uit Georgia.” Daarna tuigen ze hem net zo lang af tot hij zegt dat hij een slaaf is.

Oerkrachtfilms
Northup is in de val gelokt door slavenhandelaren, die hem met andere slaven als vee naar het zuiden transporteren. Daar wordt hij onder een nieuwe naam verkocht aan een plantagehouder. Het is het begin van een meedogenloos bestaan, waarin Northup, zoals alle slaven, is overgeleverd aan de willekeur van zijn eigenaar. Dat is een tamelijk fatsoenlijk mens – in de context van de tijd – en dat geldt ook voor de plantagehouder waar hij enige tijd later aan wordt doorverkocht. Maar de voorman op deze plantage haat Northup, omdat hij voelt dat die intellectueel en moreel ver boven hem staat.

In een van de gruwelijkste scènes in de film (het is lastig kiezen) ontsnapt Northup op het nippertje aan de dood door ophanging. Minutenlang hangt hij met een touw om zijn nek aan een boomtak, waarbij zijn tenen nog net de grond raken. Als hij zou wegzakken in de modder, zou hij stikken. Er staan hem meer gruwelijke ervaringen te wachten als hij weer wordt doorverkocht en terechtkomt bij een religieus-geschifte plantagehouder.

12 Years a Slave maakt verpletterend voelbaar dat slaven gebruiksartikelen waren, waarmee een eigenaar kon doen wat hij wilde. Gezinnen worden door handelaren uit elkaar gerukt, mannen en vrouwen afgebeuld en geslagen, slavinnen verkracht en ieder spoor van rebellie met meedogenloos geweld onderdrukt. (“Je zult deze dag niet overleven, nikker!”) De opeenstapeling van geweld beukt de kijker murw, maar dat is ook de bedoeling. McQeen is niet uit op een intellectuele, politieke of juridische verhandeling over slavernij, zoals in Spielbergs Amistad en Lincoln, maar wil de waarheid over slavernij – een systeem gericht op ontmenselijking – erin rammen. Dat is gelukt, zoals Hunger ontmenselijking door hongerstaking en Shame door seksverslaving voelbaar maakte. McQueen maakt oerkrachtfilms, die lichamelijke reacties oproepen. Daarna kunnen de hersenen aan het werk en duiden wat de ogen hebben gezien.

Smalend
Toen ik McQueen twee jaar geleden op het filmfestival in Rotterdam over Shame interviewde, vertelde hij al dat zijn volgende film over slavernij zou gaan. Volgens hem was daarover nog nooit een film gemaakt. Ik noemde tegensputterend Amistad. McQueens smalende antwoord sprak boekdelen: “Die film gaat niet over de slavernij, maar over muitende Afrikanen op een schip, waarna ze in Amerika aankomen, voor het gerecht komen, de zaak winnen en teruggaan naar Afrika. Dat noem ik geen verhaal over slavernij.”

Na het zien van 12 Years a Slave begrijp ik wat hij bedoelde, want deze film doet iets anders dan alle eerdere slavenfilms: hij ketent de kijker vast aan de slaven, ontsnappen kan niet. Anders dan in Tarantino’s Django Unchained zijn er geen wraakacties van slaven, waarbij we stiekem kunnen juichen. De film toont slavernij als een gesloten systeem dat mensen berooft van hun menselijkheid en tot willoze lichamen maakt.

Natuurlijk: niet elke slaaf had met evenveel geweld te maken als Northup, maar dat is niet de essentie van 12 Years a Slave. De film maakt akelig goed voelbaar dat slaven willoze werktuigen waren. Overgeleverd aan de willekeur van hun bezitters, die met hen konden doen wat ze wilden: afbeulen, seksueel misbruiken, doodslaan, goed behandelen, belonen of straffen. Miljoenen zijn door de raderen van dit systeem gegaan. Anoniem losten zij op in het niets. 12 Years a Slave gaat over die gruwelijke waarheid. Het sentimentele einde doet daar niets aan af.