Sonja Wyss over Farewell Paradise

In Farewell Paradise bevraagt filmmaker en kunstenaar Sonja Wyss het gezin waarin ze op-groeide, dat uit elkaar viel toen ze nog erg jong was. Welk effect heeft dat gehad op de familie-banden?

Het is een stranger than fiction-verhaal. Dat van het gezin waarin de Zwitserse Sonja Wyss in 1967 geboren werd als jongste van vier dochters. Haar ouders leven op dat moment een tropisch droombestaan op de Bahama’s. Vader is adjunct-directeur bij een chemiebedrijf dat als een van de eerste de anticonceptiepil produceert en moeder de huisvrouw die het dagelijks leven van hun riante Caribische woning draaiende houdt. Zon, zee en strand. Een paradijselijk leven, dat de jonge Sonja tijdens haar eerste levensjaren ook meemaakt.

Maar dan neemt het verhaal een onverwachte wending. Het gezin valt uit elkaar en waaiert de wereld over. Wyss’ vader vertrekt met een ander naar Amerika en haar moeder verhuist halsoverkop naar New York, waar ze stilletjes hoopt op een verzoening met haar ex-man. Vreemd genoeg worden drie van hun dochters (waaronder Sonja die dan nog maar een paar jaar oud is) op een vliegtuig naar Zwitserland gezet, waar ze in pleeggezinnen terecht komen. Het luxe leven van de Bahama’s verandert zo plotsklaps in een onzeker bestaan in het koude Zwitserland, waar de meisjes geplaagd door geldzorgen en een gevoel van verslagenheid volwassenen moeten worden en het leven (opnieuw) ontdekken.

Experiment
Alle gezinsleden komen na de breuk relatief goed terecht. Wyss’ nieuwe documentaire Farewell Paradise gaat juist over de sporen die zo’n getroebleerd verleden achterlaat en op welke manier je die bespreekbaar maakt. Om erachter te komen laat ze alle betrokkenen afzonderlijk aan het woord en probeert ze uit die veelheid van perspectieven een gezamenlijk verhaal te maken. Het levert een fascinerende familiegeschiedenis op die recht doet aan ieders beleving van de gebeurtenissen, ook al zit die soms ook vol met tegenstrijdigheden en hiaten.

We spreken Wyss een week nadat haar documentaire tijdens het IFFR in première ging in Amsterdam, waar de Zwitserse begin jaren negentig naartoe verhuisde om aan de Gerrit Rietveld Academie te studeren. Wyss: “In Amsterdam ging toen een wereld voor me open. Kunst in Zwitserland is ambacht, maar in op de Rietveld waren juist je ideeën belangrijk. Tijdens de lessen hadden we dan ellenlange discussies over de bedoeling van een werk, of het concept erachter. Ik vond dat heel erg bevrijdend.”

Op de Rietveld legde Wyss zich steeds meer toe op film. “We konden daar met video experimenteren en ik werd meteen door het medium gegrepen. Een van de bijzonderheden van bewegend beeld is de paradox die het behelst: aan de ene kant ben je telkens weer benieuwd naar wat er komen gaat – dus: hoe het ene beeld op het andere volgt. Terwijl er tegelijkertijd geschiedenis wordt gecreëerd: je legt een stukje tijd vast zodat het herhaald kan worden. Dat heeft me altijd gefascineerd.”

De schande van een scheiding
Die fascinatie resulteerde in een eclectische carrière, waarin de Zwitserse zich in verschillende disciplines bekwaamde. Al tijdens haar studie brak ze door met  de video-installatie To Date waarin ze zelf de hoofdrol speelde. Later maakte Wyss ook beeldende kunst en korte films, waarin de nadruk vooral op de visuele kracht van het beeld lag. Het karakteriseert ook Winterstilte (2008), haar enige lange speelfilm, waarin vier zussen in een afgelegen Alpendorpje door vreemde hertenmannen worden bezocht. Een film waarin dialogen spaarzaam zijn en symboliek belangrijk.

Het intieme en hyperpersoonlijke familieportret Farewell Paradise is haar eerste documentaire. “Over die tijd werd nooit veel gepraat binnen ons gezin. Dat is ook niet gek. Het was een moeilijke periode: de familie viel uit elkaar, en ook de nasleep was moeizaam. Ik en mijn zussen zaten als minderjarigen plotseling in een vliegtuig naar Zwitserland, later heeft mijn moeder ons zonder hulp moeten opvoeden. In de jaren zeventig was het echt nog een schande om uit elkaar te gaan – zeker voor de vrouw. Die werd geacht blij te zijn met haar huwelijk, daar stapte je niet zomaar uit. Het heeft mijn moeder veel moeite gekost haar leven weer op te pakken.”

Dat er over die tijd dus veel verwijten zouden komen, vormde in eerste instantie een struikelblok voor de film. Om dat te vermijden, interviewde Wyss de vijf gezinsleden apart, in een onpersoonlijke studio. “Ik vond het vooral belangrijk om aan ieders verhaal recht te doen. Elk perspectief moest echt eigen, authentiek zijn. Tijdens de productie heb ik iedereen bijvoorbeeld verboden om hier met elkaar over te praten, om geen beïnvloeding over en weer te krijgen – al vroeg mijn moeder weleens: wat zei je vader hierover? Maar dat wilde ik nu precies vermijden, dat iedereen op elkaar zou reageren. Ieders verhaal moest volledig recht doen aan hun kijk en beleving van de breuk van mijn ouders en de nasleep ervan.”

Talking Heads
Vooral van haar vader dacht Wyss dat ze hem zou moeten overtuigen om mee te doen, maar dat viel mee. “Hij zou een beetje de bad guy in het verhaal kunnen zijn, de afwezige vader. De enige man ook in het gezin. Ik was daar vooraf wel bezorgd over: zou hij niet bang zijn voor verwijten? Dat het vijf tegen één zou worden? Ik heb hem gezegd: ik wil jou begrijpen, ik wil je een podium bieden om te vertellen hoe jij die tijd beleefd hebt. Grappig genoeg kwam hij volledig voorbereid naar de opnames. Hij had zelfs een mapje met documentatie mee.”

Al die talking heads leveren een film op waarin het gesproken woord belangrijker is dan beeld. “Het tegenovergestelde bijna van wat ik eerder deed”, aldus Wyss. “Ik ben altijd huiverig geweest voor spraak en dialogen in film. Die ondermijnden de beeldende kracht van het medium, vond ik. Om die theorie te testen ben ik in 2014 een master gaan doen bij de Nederlandse Filmacademie en sindsdien denk ik er anders over. Ze hebben juist een heel dynamische relatie.”

In Farewell Paradise maakt die nadruk op spraak de kijker bijvoorbeeld extra gespitst op de lichaamstaal of houding van de geïnterviewden: wanneer kijken mensen weg bij een vraag, of nemen ze een slokje water? Wanneer leven ze juist op? Veel praten zonder visuele afleiding effent hier de weg voor goed kijken.

Versie van vier uur
Voor Wyss was het maakproces van Farewell Paradise zowel moeilijker als makkelijker dan verwacht, zegt ze. Om zich voor te bereiden maakte ze researchboeken voor elk interview en sprak ze met een familietherapeut om haar interviewtechnieken aan te scherpen. Ook de setting van een kale studio was een bewuste keuze om het speelveld gelijk te houden. “Iedereen moest uit zijn comfortzone zijn. Het enige wat ik ze gevraagd heb is om hun favoriete stoel mee te nemen. Een klein beetje houvast in dat onpersoonlijke decor.”

Toch lag alle macht uiteindelijk wel haar als filmmaker. “Het lag in mijn handen om ons verhaal te vertellen. Maar ik wilde het vertrouwen van mijn familie niet bezoedelen. Daarom resulteerde de eerste montagesessie ook in een versie van vier uur: ik wilde er te veel in stoppen. Daar hebben we vervolgens van alles uit moeten halen. Ik speel nog steeds met het idee om een serie van het materiaal te monteren, waarin elk gezinslid een uur krijgt om zijn of haar verhaal te doen. Volgens mij levert dat ook weer nieuwe inzichten op. Maar eerst moet deze film de wereld in. Het verhaal heeft lang in onze hoofden geleefd, nu kunnen anderen dat ook te zien krijgen. Heel spannend.”