Saskia Diesing over Nena

Iggy Pop zingt ‘Lust for Life’, maar de zestien­jarige Nena ontdekt dat de lust om te leven ook pijnlijk en destructief als de dood kan zijn. In Nena, het auto­bio­grafische debuut van Saskia Diesing, zijn het parallelle ontwikkelingen.

Er is een moment in ieder puberleven dat dood en leven hand in hand gaan. Volwassen worden is niet alleen een soms pijnlijke wedergeboorte van het kind dat je was, maar nadat je als kind stapje voor stapje je horizon hebt verruimd, groeit dan ook voor het eerst het besef dat de oneindigheid misschien toch eindig is. Nena van Saskia Diesing gaat over dit soort existentiële kwesties. Het is een autobiografisch verhaal, door Diesing met behulp van schrijfster Esther Gerritsen tot scenario verdicht.

Madonna of Samantha Fox; Bush of Gorbatsjov; twintig tosti’s of een emmer mayonaise. Jouw hoofdpersoon Nena legt iedereen dilemma’s voor. Hier zijn er een paar voor jou. Sfeer of plot? "Sfeer."

En waarom? "Dat is wat mij, ook als toeschouwer, het meest bijblijft."

Sfeer of psychologie? "Poeh. Psychologie. Omdat dat dan hetgeen is waar ik, ook weer als publiek, het langste over nadenk."

En dan nu een inkoppertje: psychologie of plot? "Ook psychologie."

Het is niet verrassend dat ik hier na het zien van jouw film, waarin plot geen prioriteit heeft, op kom. Waarom die desinteresse in plot? "Omdat dat niet hetgeen is wat bijblijft. De plot vergeet je, maar de sfeer en de psychologie kunnen je nog dagen bezighouden. Maar wat er precies gebeurde? De ironie is dat ik dat juist bij heel plotgerichte films vaak vergeet. Of het einde. Wat was ook alweer het einde, denk ik dan?"

Fijn dat je over het einde begint, want ik zit met een dilemma. Kan ik het over het einde van jouw film hebben? Is het een film over een meisje dat haar vader helpt zelfmoord te plegen? Maar dan verklap ik wel het einde. "Dat is denk ik niet erg. Het is uiteindelijk een klassiek coming-of-age-verhaal waarin het gaat over een meisje dat volwassen wordt, en waarin de ziekte en de dood van haar vader een belangrijke rol spelen. Datgene wat daarin overwonnen wordt is de angst om te verliezen. In die zin is het einde ook meer symbolisch."

Waar vindt dit verhaal zijn oorsprong? "Mijn vader was net als Martin in de film ernstig ziek. Hij had M.S. en dacht aan zelfmoord. Toen ik ongeveer twaalf was heeft hij mij in een vrij indirect gesprek gevraagd hem daarbij te helpen, mocht dat aan de orde komen. Ik geloof niet dat hij écht vroeg om hem daarbij te helpen, maar het was een soort oefening in het bespreekbaar maken van het onderwerp. Achteraf begreep ik dat het zijn manier was om mij duidelijk te maken dat hij niet meer verder wilde. Net als in de film ging het over hele praktische dingen, maar daaronder lagen natuurlijk allerlei existentiële levensvragen."

Begreep je het? "Voor een deel. Ik begreep dat hij niets meer kon. Mijn vader kon op dat moment alleen nog maar liggen. Maar wat ik niet echt begreep, was dat je niet verder zou willen leven. Ik was twaalf jaar oud en vond het leven zo leuk dat ik me niet kon voorstellen dat het voor iemand niet meer beter kon gaan. Als twaalf­jarige ben je niet met de dood bezig. Die verwachting heb je niet. Die twee parallel lopende ontwikkelingen, van iemand voor wie alles zwarter dan zwart is, en iemand die, zoals Iggy Pop zingt, ‘Lust for Life’ heeft, vond ik interessant om te onderzoeken."

Hoe is het met je vader afgelopen? "Die is op mijn veertiende aan de gevolgen van zijn ziekte overleden, op een gegeven moment begaven zijn slikreflexen het en is hij gestikt."

De film speelt zich af eind jaren tachtig, in de tijd dat je zelf net zo oud was als Nena. "Dat was oorspronkelijk niet de bedoeling, maar ik ontkwam er niet aan, in de sfeer, en de muziek. Bovendien lag het euthanasie­debat in de jaren tachtig nog anders. En zelf vond ik 1989 een heel spannend jaar, door de val van de Berlijnse Muur. Een heel mooi symbool voor zelfbeschikking. Voor het eerst wilden mensen in Europa weer zelf over hun lot beschikken, los van politiek en ideologie."

Hoe is het om zo’n autobiografische film te maken? Herleef je het verleden, ga je er anders over nadenken? "Het recht op zelfbeschikking, wat een belangrijk motief was om de film te maken, daar denk ik niet anders over. Maar de manier waarop ik het in de film heb verwerkt is niet vrijblijvend. Als Nena wegloopt aan het einde, is het nog niet afgelopen. Daar krijgt zij nog wel last mee.
"De film is nu dan wel af. Maar nu kan ik er als toeschouwer over na gaan denken. Het hele euthanasie­thema is nog steeds actueel. De vraag wat ondragelijk lijden is, speelt nu ook in het geval van psychiatrische ziektes, bij demente ouderen. Het lijkt nu ook alsof euthanasie een financiële kwestie geworden is. De verzorgingsstaat is afgekalfd, dus het is een economische oplossing. Daar moet je natuurlijk voor oppassen. Voor je het weet zijn mensen bang dat ze iemand tot last zullen zijn, en denken ze: geef mij maar een spuitje. Ik vind dat je elk geval zeer zorgvuldig en individueel moet bekijken. Het is niet zomaar een recht, en het mag ook nooit zo zijn dat mensen het als een druk voelen."

Je verwijst ook naar de beroemde zelfmoordroman Die Leiden des jungen Werthers van Goethe. "Daarin gaat het om wat Martin ook zegt: misschien heeft een mens op een gegeven moment zijn portie lijden wel gehad. Dat was voor mij als tiener ook een belangrijk boek, ik kon me heel erg verplaatsen in de grote gevoelens, maar mijn vader vond het sentimentele puberale prietpraat. Hij hield meer van Goethes Faust. Maar door de ziekte van mijn vader was ik al op jonge leeftijd met vragen over leven en dood en het recht op zelfbeschikking bezig. Mijn vader heeft op een gegeven moment toen hij nog kon schrijven ook een brief geschreven over ‘Freitod‘, wat weer iets anders is dan ‘Selbtsmord‘. Je zou kunnen zeggen dat mijn film een antwoord op die brief is, een postume inwilliging van zijn wens."

Je praat opvallend open en onbeladen over deze thema’s; zou je er tegenover jonge mensen in jouw omgeving hetzelfde mee omgaan als jouw vader tegenover jou? "Dat is een goede vraag. Ik heb zelf kinderen en ik weet niet hoe en of ik zoiets bespreekbaar zou moeten maken. Kind-ouderrelaties zijn natuurlijk rete-ingewikkeld. Mijn vader heeft ter discussie gesteld dat je als ouder misschien niet tegen elke prijs voor je kinderen moet blijven leven. Dat heeft ook weer met die zelfbeschikking te maken. Dat begreep ik in zijn geval heel goed. Hij lag volledig afhankelijk te wachten op zijn einde. En waar wacht je dan op?"

Was het in de jaren tachtig een groter taboe dan nu? "Ik weet het niet. De film is een Duitse co-productie, en daar is het nog steeds een beladen onderwerp. En hier gaat het, waar we het net ook al over hadden, over andere dingen. Zijn er grenzen aan de zelfbeschikking? Kan de liberale euthanasiewetgeving in tijden van crisis als druk worden ervaren door oudere en zieke mensen die denken dat ze een kostenpost zijn geworden? Niet dat we nu even alle mensen met psychische problemen erbij pakken, of iedereen van 55-plus die geen baan heeft en het gevoel heeft dat hij de maatschappij met zijn problemen opzadelt. Met vrijheid moet je verantwoordelijk omgaan."