Laurie Anderson over Chalkroom

‘Nee! Absoluut niet.’ Dat is wat Laurie Anderson zei toen de Taiwanese mediakunstenaar Hsin-Chien Huang haar vroeg om een VR-werk te maken. En nu heeft ze met Chalkroom zoiets betoverends gemaakt dat je er wel in zou willen verdwalen. En is ze helemaal om. Ze werkt al aan een nieuwe.

Door Dana Linssen

Wie droomt er niet van vliegen? De Amerikaanse muzikant en mediakunstenares Laurie Anderson (1947) in ieder geval wél, vertelt ze aan de telefoon uit New York. Al gaat dat niet altijd even gemakkelijk: "Ik droom ook vaak dat ik níet kan vliegen. Dat ik niet meer weet hoe het moet. Dat is best beangstigend. Dan sta ik maar een beetje heen en weer te springen zonder op te stijgen. Zoiets gebeurt in Chalkroom ook. Dan willen mensen het té graag. En knallen ze tegen de muur."
Chalkroom is haar nieuwe Virtual Reality-werk, dat ze maakte met de Taiwanese mediakunstenaar Hsin-Chien Huang en dat vorig jaar werd bekroond in de VR-competitie van het Filmfestival Venetië. In Chalkroom draait alles om vliegen.
En geen zorgen: als je per ongeluk tegen de muur opbotst is daar niets hards of pijnlijks aan. Je hangt gewoon even tegen de muur te wachten, als een vlinder tegen het raam, of toepasselijker, een vleermuis tegen het plafond. Want het is pikkedonker in Chalkroom, en ook dat is niet eng.
In Chalkroom vlieg je met behulp van twee controllers door een architectonische constructie die zelf ook weer in de ruimte lijkt te zweven. De muren zijn zwart als een schoolbord waarop met krijt stralend witte woorden zijn geschreven en tekeningetjes zijn gemaakt die soms geanimeerd tot leven komen. Je kunt op muren schrijven en door een letterboom heen duiken. Elk blad is een andere letter uit het alfabet. Primitieve graffiti. Rotsschilderingen. Samen representeren ze Andersons herinneringen en fantasieën. Kenners van haar werk zullen zien dat bepaalde elementen steeds terugkomen: de speelse fascinatie met taal en woorden en de manier waarop verhalen onze wereld vormgeven, de zoektocht naar manieren om tot een waarneming te komen die niet aan een enkel zintuig gebonden is, de fluïditeit van leven en ervaring. Woorden vliegen door de lucht, transformeren in andere woorden, als geheime boodschappen van de maakster. In acht verschillende kamers kun je vervolgens dieper inzoomen op die ervaringen. Maar de verleiding is groot om zomaar een beetje rond te blijven zweven. Waardoor je verblijf in de Chalkroom bijna een meditatieve ervaring wordt. Rustgevend en betoverend. Heel on-meditatief krijg je ook het gevoel dat je er wel in zou willen verdwalen. Er is steeds meer te ontdekken. Deuren, doorgangen, lichtgevende kubussen en vensters die lokken.
"Het is moeilijk om in VR iets te maken wat zo ontspannend is", aldus Anderson. "De meeste verworvenheden in VR komen van gaming en dat betekent voornamelijk schietspelletjes, constante activiteit, dat is schijnbaar moeilijk om te weerstaan. Ik wilde iets maken wat meer atmosferisch is en je een vredig gevoel geeft."

U was aanvankelijk nogal sceptisch en nu lijkt u helemaal om? "Toen Hsin-Chien me vroeg om een VR te maken zei ik: ‘Nee! Absoluut niet.’ Ik was niet overtuigd van de visuele taal van het medium. Te plat. Te scherp. Te helder. Cartoonachtig. Niet dat ik iets tegen cartoons heb. Sterker nog, Chalkroom is verwant aan striptekeningen en cartoons. Maar de kwaliteit van het beeld was te eendimensionaal. Niet mysterieus genoeg. Pas toen we besloten van de nood een deugd te maken en een basisstijl te kiezen en die perfect uit te voeren, raakte ik geïnteresseerd. Dat we ervoor gekozen hebben om iets te maken wat niet zo realistisch is, maar een beetje abstract, hielp ons om het denken over VR een beetje verder te helpen."

U heeft Chalkroom min of meer gelijktijdig ontwikkeld met een ander VR-werk, Aloft, waarin het zweven door de ruimte ook een belangrijke rol speelt. "In Aloft bevind je je in een vliegtuig dat langzaam om je heen uit elkaar valt. Terwijl je in de ruimte rondzweeft tussen het puin, beginnen er langzaam dingen om je heen te cirkelen. Aloft is meer activiteit-gedreven. Chalkroom is minimalistischer. Maar er zijn natuurlijk overeenkomsten tussen beide werken. We zijn nu met onze derde VR bezig, die dreigt ook weer te actief te worden."

Waarom wilt u liever geen actieve VR maken? "Met VR blijk ik nu te kunnen doen waar ik in mijn werk altijd naar heb gezocht, namelijk een manier om los te komen van je lichaam en je zintuigen, een vorm van ‘disembodiment’. Chalkroom is een eindige ruimte, maar ook een ontdekkingsreis. De VR-omgeving moet je het idee geven dat je er bijna eindeloos in kunt verblijven."

Zijn er verschillen tussen de ene, de virtuele, en de andere, de echte, realiteit? "Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in dat idee van ‘disembodiment’. Daarmee bedoel ik dat je je in een werk kunt verliezen. Je kunt jezelf ook verliezen in een pentekening of in een boek. VR is niet de enige techniek en de enige kunstvorm die dat kan bewerkstelligen. Ale kunstvormen hebben dat vermogen om je mee te slepen tot het punt waarop je je totaal met een personage identificeert, of volkomen in hun wereld bent opgegaan. Die ideeën over fictie en werkelijkheid spelen altijd mee. VR is slechts een andere manier om je uit te drukken. Dus voor mij is er niet zo’n groot verschil."

Ook niet door de rol die techniek speelt? Of de manier waarop VR effect heeft op de bedrading van je hersenen? "Nee, ik denk het echt niet. Ik probeer in gedachten te houden dat het allemaal maar uit een kunststof apparaat komt. Het maakt dingen makkelijker en andere dingen moeilijker. Ik denk niet dat het fundamenteel verandert wat we mooi vinden bijvoorbeeld. Bovendien ben ik als ik aan het werk ben ook niet zo bezig met hoe bepaalde vormen en technieken van elkaar verschillen of overeenkomen. Dat moeten anderen maar uitmaken.
"Wat me wel is opgevallen, is dat het in VR een stuk lastiger was om met taal te werken dan ik had gehoopt. Je kunt eigenlijk alleen maar heel korte verhaaltjes vertellen. VR is op dit moment nog te vluchtig. Er zijn te veel impulsen, waardoor je te snel bent afgeleid.
"Als je iets zo complex als een roman naar VR zou willen vertalen dan is er een bepaalde concentratie nodig om je aandacht er goed bij te kunnen houden. Dat is min of meer hetzelfde als het probleem met time-based verhalende kunstvormen in een museum. Eerst wandel je door al die zalen met schilderijen, sculpturen, installaties en andere werken die je tamelijk direct kunt waarnemen, en dan kom je in de videoruimte waar ze negen video’s van twintig minuten laten zien en dan slaat opeens het ongeduld toe. Er zijn geen musea voor verhalen. Dat is iets waar ik in mijn werk veel mee heb geworsteld. Maar misschien moeten we concluderen dat een bioscoop een museum voor verhalen is. Ik probeer wel altijd de grenzen op te zoeken. Daarom maak ik films en geef ik concerten waarbij ik lange verhalen vertel."

In hoeverre zijn de verschillende kamers of ervaringen die je in Chalkroom kunt kiezen ook een soort hoofdstukken? "Oh absoluut, maar het zijn hoofdstukken van een verhaal met weinig woorden."

Maar vertalen we die ervaringen niet ook in woorden? Dan zit het verhaal in dat geval in het hoofd van de toeschouwer. "Ik weet het niet. Als je alles in woorden vertaalt, ben je misschien een criticus."

Betrapt… "Hoe moeilijk het ook kan zijn om het juiste woord voor iets te kiezen, taal heeft iets definitiefs. Het is dit of dat. Of dit en dat. Maar andere mensen denken misschien meer in beelden of gevoelens of geluiden. Over beelden praten is een ding, omdat we in een beeldcultuur leven en allemaal nogal visueel zijn ingesteld. Maar over muziek praten is bijvoorbeeld al een stuk lastiger. Maar weet je, dat is ok. Want dat is waarom er muziek is. VR speelt meer in op die andersoortige ervaringen — al is het vooralsnog ingewikkeld om die goed te beschrijven."

Er zijn in uw werk een behoorlijk aantal terugkerende elementen, een soort reizende concepten. We hebben het al over taal gehad, en sinds de film Heart of a Dog weten we ook dat u een enorme hondenliefhebber bent. Nu komt in Chalkroom weer een hond voor. Is dat nog steeds een hommage aan Lolabelle, of ook omdat u iets over honds-heid wilt uitdrukken? "Honds-heid. Dat is een mooi woord. Ik bewonder de alertheid van honden en hun enthousiasme. Hun emotionele manier van reageren. Hun reukvermogen is bijvoorbeeld heel goed ontwikkeld. Als wij een appeltaart ruiken, dan ruiken we een appeltaart. Als zij hun equivalent van appeltaart ruiken, dan ruiken ze 40.000 verschillende dingen. En van elke geur raken ze weer totaal begeestert, alsof ze hem nog nooit geroken hebben. Wat ik bovenal bewonder is hun vermogen om in het heden te zijn. Dus dat zijn een hoop dingen om over na te denken, zonder er al te analytisch over te hoeven zijn. Dat in het heden zijn, is ook iets wat ik in Chalkroom heb willen onderzoeken."

Tegelijkertijd zweven er een hoop persoonlijke herinneringen rond. Zijn die dan ook in het heden? "Dat is een vraag waar filosofen zich ook al het hoofd over hebben gebogen: wat is het heden? Je kijkt naar het verleden vanuit het heden, betekent dat dat het verleden ook heden is? Dat is een fascinerende vraag. We zijn zo geconditioneerd om de wereld in gescheiden tijdsblokken te zien en vanuit een subject versus object-positie. Maar als Boeddhist en vanuit mijn meditatiepraktijk probeer ik de wereld op een compleet andere manier te zien. En die manier probeer ik in mijn werk uit te drukken. VR is een soort lekenmeditatie, een manier om iets van die staat van zijn te begrijpen, om uit jezelf te stappen en een iets breder perspectief te krijgen. Niet meer al dat ‘ik, ik, ik’. Het feit dat dingen gebeuren wil niet zeggen dat ze ‘jóu’ gebeuren. De wereld draait niet om ‘jou’. Toch is alles in de wereld erop gericht om je dat je laten geloven. Dat je dingen moet bereiken. Dat je dingen moet verwerven. Dat idee van accumulatie is de drijvende kracht achter onze cultuur sinds de Grieken. Het is niet zo eenvoudig om dat op te geven. Maar er zijn allerlei kleine manieren om dat te oefenen. Probeer je voor een moment in het object te verplaatsen. Dat zijn dingen die ik altijd al in mijn werk heb gedaan. Kunstenaars hebben manieren om dat inzichtelijk en invoelbaar te maken.
"Ik zal je een voorbeeld geven. Stel dat ik nu een foto van je zou maken en je hebt net een enorme denkrimpel tussen je wenkbrauwen en je vindt dat je er niet mooi opstaat of je herkent jezelf er niet in. Dan zeg je: ‘Hee, je kunt niet zomaar een foto van me maken. Dat ben ik niet. Je kunt geen foto maken van wie ik echt ben.’ En dat komt omdat mensen gewend zijn om van binnen naar buiten naar zichzelf te kijke. Tegelijkertijd zie je dat we in een wereld leven waarin mensen denken dat ze hun eigen selfie zijn. Dat vind ik tamelijk verontrustend. Dat is het ultieme voorbeeld van hoe die bezitsdrang onze cultuur heeft geannexeerd. Een selfie dient alleen maar het belang van degene die erop staat. Je hebt van jezelf een product gemaakt en je wilt dat je een zo goed mogelijk product bent. Gezond en aantrekkelijk. Dat is de manier waarop Facebook een merk van je maakt.
"Alles wat ik doe gaat daar diametraal tegenin, tegen het idee van een zelf ZIJN en een zelf HEBBEN. Niet pushy trouwens. Want misschien is het alleen maar mijn illusie. Maar ik probeer alternatieven aan te dragen."