Kantemir Balagov over Tesnota

De veelbelovendste leerling van Russisch meesterfilmer Aleksander Sokoerov is Kantemir Balagov uit Nalchik, Kabardië-­ Balkarië. Zijn filmdebuut Tesnota is een verstikkend, historisch portret van zijn geboorteplaats. ‘Ik moest laten zien wat Kabardië in de ban hield.’

Door Hugo Emmerzael

"Mijn naam is Kantemir Balagov. Ik ben een Kabard. Ik ben geboren in Nalchik in de Noord-Kaukasusregio van Rusland. Dit verhaal gebeurde in Nalchik in 1998." Die tekst vergezelt de opening van Tesnota, het speelfilmdebuut van een van de meest veelbelovende jonge regisseurs uit Rusland. Een leerling van filmmaker Aleksander Sokoerov die zo’n sterke connectie voelt met zijn eerste film, dat hij — ondanks dat het verhaal over vreemden gaat — de noodzaak voelt zichzelf erin voor te stellen. Tesnota gaat namelijk niet alleen over de hoofdpersonages, een Joodse familie die door een ontvoering wordt opgebroken, maar ook over de regio waar regisseur Balagov vandaan komt.

Omhelzing
Die regio gaat Balagov aan het hart. Hij was een de weinigen die de eenmalige filmcursus van Sokoerov op de Universiteit van Kabardië-Balkarië kon volgen. Als mentor van twaalf aanstormende regisseurs moedigde de chroniqueur van Rusland en Europa (van Russian Ark tot Francofonia) zijn leerlingen aan om als regisseur-etnografen hun omgeving in kaart te brengen. Wie de wereldbol erbij pakt kan Balagovs geboortegrond vinden in het zuiden van Rusland, aan de noordelijke kant van de Kaukasus en ten westen van Tsjetsjenië, waar in de jaren negentig een gruwelijke onafhankelijkheidsoorlog woedde. Dat conflict tussen de Russische staat en Islamitische vrijheidsstrijders sluimert in het slaperige Nalchik, waar orthodoxe Joden en Kabarden (voornamelijk islamieten) binnen dezelfde stadsmuren wonen. Dat zorgt voor de nodige etnische spanningen.
"Het is belangrijk dat mensen deze geografische context snappen wanneer ze kijken naar het verhaal van Ilana," legt Balagov uit in de bioscoopzaal van de historische Lenfilmstudio in Sint-Petersburg, waar vorig jaar oktober een lichting nieuwe Russische films werd gepresenteerd. "Die gespannen verhoudingen sijpelen door in het dagelijkse familieleven." Het Russische woord ’tesnota’ betekent in het Nederlands zoiets als ‘dichtheid’ of ‘strakheid’. "Een omhelzing die pijn doet," maakt Balagov er van. Dat is wat de stoere Ilana (een bewonderingswaardig acteerdebuut van Darya Zhovnar) ervaart in haar joodse familie. Wanneer haar broer en zijn aanstaande vrouw na een een verlovingsfeest ontvoerd worden (vermoedelijk door moslims), dreigt Ilana de vrijheid te verliezen waar ze hard voor heeft moeten vechten. Om het losgeld van de kidnapping te betalen wil Ilana’s moeder haar uithuwelijken. De vrijheid van de dochter wordt ingewisseld voor de vrijheid van een zoon.

Twee Stammen
Ontvoeringen als deze gebeurden vaker in Nalchik. "Een familie heeft dit in 1998 meegemaakt," legt Balagov uit over de relatie tussen feit en fictie in Tesnota. "Ik heb ze alleen niet gekend. De misdaad is echt en de uitkomst ook; de rest is fictie." Om Ilana’s joodse familie te kunnen verbeelden putte Balagov dus uit zijn eigen verleden. Joodse vriendinnetjes die hij vroeger had vormden een basis voor Ilana. "Ik heb een intieme blik kunnen krijgen in het joodse familieleven. Ik moet erbij zeggen dat hoewel de joden en Kabarden verschillend zijn qua religie en etniciteit, ze veel tradities en familieregels delen. Deze twee ‘stammen’ zijn eigenlijk even orthodox."
Het is die orthodoxe levensstijl die Ilana probeert te ontvluchten. Haar vriendje is van de andere stam. Een Kabard van de categorie ruwe bolster blanke pit. Wanneer blijkt dat er geen ruimte meer is voor Ilana’s autonomie binnen de familie vlucht ze het huis uit, de straat op, naar haar vriendje en zijn Kabardische vrienden die eigenlijk helemaal niet van joodse meisjes houden. Ilana sluit zo aan in een filmtraditie van vrouwen die zich ondanks hun lijden niet laten wegzetten als slachtoffer. Balagov volgt haar met debuterend cameraman Artem Emelianov op de voet zoals de gebroeders Dardenne dat met hun daadkrachtige vrouwelijke hoofdpersonages deden in films als Rosetta (1999) en La Fille inconnu (2016) of Lars von Trier dat deed in zijn door Robby Müller gedraaide Breaking the Waves (1996).

Claustrofobische ervaring
Inspiratiebronnen te over, maar Tesnota lijkt op geen enkele manier op de films van Balagovs mentor. Sokoerovs werk is formalistisch, didactisch en widescreen. "Het ging mij juist om Ilana’s claustrofobische ervaring," vertelt Balagov over de visuele stijl van zijn debuut: krappe shots in beeldformaat 4:3, veelal binnenshuis gefilmd in opgepompte kleuren. Al is die beklemming niet Ilana eigen. Het slaat ook op de familie die niet geholpen wordt door de joodse gemeenschap. Het heeft volgens Balagov ook betrekking op de hele regio: "binnen onze stad waren er twee kampen: de pro-Russen en de pro-Tsjetsjenen. Iedereen kon de naburige oorlog in de lucht voelen en dat heeft zijn sporen nagelaten." Het maakt van Tesnota een rauwe, onheilszwangere film die ook de kijker bijna geen ruimte laat om te ademen.
Helemaal verdrukkend wordt Tesnota ergens halverwege, wanneer Ilana met haar vriendje en wat gabbers en op de drugs per ongeluk een tape ziet van de beruchte ‘Dagestan onthoofding.’ Onder die druk begint Tesnota echt pijn te doen. Via de tape — opgenomen over een concertregistratie van Tsjetsjeense protestzanger Timur Mutsurayev — worden we met Ilana meegenomen naar Dagestan, waar Russen en Tsjetsjenen met elkaar in een grensconflict verwikkeld zijn. We zien hoe een Russische soldaat smeekt zijn leven te sparen voordat hij met een akelig bot mes wordt onthoofd. "Die video zag ik voor het eerst toen ik dertien of veertien was," vertelt Balagov over de waargebeurde moord die Tesnota’s fictionele bubbel penetreert. "Hij circuleerde bij ons op school op een cd. Iedereen heeft die video toen gezien. Ik moest hem in mijn film verwerken om te laten zien wat Kabardië vroeger in de ban hield."

Zingend
Die moordvideo in de film slaat alle krappe kaders van Tesnota stuk. Ineens gaat de film niet meer over Ilana, over haar familie, de kidnapping of over Nalchik. Tesnota gaat dan over macht, ongelijkheid en conflict. Tussen de seksen, generaties, familieleden, staten, religieuze kampen en etnische groepen. Mutsurayev haalt op de tape zingend uit naar post-Sovjetpresident Yeltsin, maar de film gaat net zozeer over president Poetin. De ‘Dagestan Onthoofding’ circuleert nog steeds online als propagandamiddel voor de Krim-annexatie en tegen islamitische terroristen. Het benauwende Tesnota barst zowat uit zijn voegen. Balagov heeft met zijn ijzingwekkende debuut een werk gemaakt dat niet alleen reflecteert op zijn eigen regio, maar ook op heden en verleden en de onzekere toekomst van het hele land. Zo treedt hij in de voetsporen van Sokoerov als mede-chroniqueur van een ambivalent Rusland. Niet voor niets concludeert Balagov zijn film zoals hij die inleidde, met tekst. Terwijl Ilana en haar moeder verstrikt zijn in een omhelzing die pijn doet, schrijft Balagov: "Ik weet niet wat er hierna met deze mensen is gebeurd.

Tesnota