Niks tv. De revolutie vind je online

De tegenfilmcultuur bloeit online als nooit tevoren. Op commerciële kanalen en gebruikmakend van 3D-techieken, maar ook in videogames.

“We leven in een tijd die door het kapitalisme overheerst wordt. De macht van die ideologie lijkt onontkoombaar. Zo leek het goddelijke recht van koningen dat ook”, zei de Amerikaanse schrijver Ursula K. Le Guin in 2014 in een inmiddels legendarische lezing die vanzelfsprekend op YouTube te vinden is. “Mensen kunnen zich tegen elke vorm van macht verzetten en haar veranderen. Verzet en verandering beginnen vaak in kunst.” Mijn vertaling van haar Engels doet de onlangs overleden schrijver geen recht, maar zelfs in het Nederlands blijven haar energie en inspiratie overeind.

De woorden van Le Guin blijven de wereld overgaan. Ze zijn te vinden op Twitter, op Instagram, op Facebook, als mantra voor een generatie kunstenaars, studenten en activisten die geen alternatief meer leek te kennen voor het kapitalisme. Of zoals filosoof Fredric Jameson het verwoordde: “Het is eenvoudiger om je het einde van de wereld voor te stellen dan het einde van het kapitalisme.”

Mensen zijn hard op zoek naar een alternatief. Het is niet voor niets dat de verontwaardigde reactie van journalist en activist Ash Sarkar, “I’m a communist, you idiot”, in een recent interview met Good Morning Britain-presentator Piers Morgan al miljoenen keren is bekeken op Twitter en YouTube. Sarkars woorden stonden diezelfde week al op spandoeken tijdens de demonstratie tegen Trump in Londen. Inmiddels staan ze op T-shirts en mokken, en zijn ze een populaire meme onder progressieve twitteraars.

Protesten tegen gevestigde kunstwereld
Sinds de jaren tachtig zijn antikapitalisme, antiracisme en antifascisme niet meer zo aanwezig geweest. Soms samengevat als communisme, of als intersectioneel feminisme, maar altijd als de nieuwe progressieve politiek van radicale gelijkwaardigheid en economische rechtvaardigheid. Zelfs in de kunstwereld, die toch al enige tijd lijdt aan wat filosoof Mark Fisher ‘capitalist realism’ noemde (de acceptatie van kapitalisme als enige realiteit). Want ondanks dat verzet en verandering vaak in kunst beginnen, verdwijnen ze daar ook weer even vaak.

Kunst is veel te belangrijk om over te laten aan de kunstwereld. Daarom zie je steeds meer autonome initiatieven van kunstenaars, studenten en activisten die protesteren tegen de hegemonie van de geïnstitutionaliseerde kunstwereld en haar omarming van de vrije markt. Fossil Free Culture NL in Amsterdam, met hun doeltreffende bezettingen van het Van Gogh Museum om Shell te lozen. De Gulf Labor Artist Coalition in New York die de arbeidsomstandigheden van Guggenheim Abu Dhabi bekritiseert. En de kunstenaars die deelnamen aan de tentoonstelling Hope to Nope in het Design Museum in Londen, die hun werken terughaalden toen bleek dat het museum tegelijk met deze politieke tentoonstelling een bijeenkomst van de wapenindustrie had gefaciliteerd.

Antikoloniale roadmovie
Veel revolutionaire kunst waarin verzet en verandering een rol spelen, belandt niet (meteen) in de bioscoop of het museum. Veel ervan kun je wel online zien. Meestal zelfs op YouTube. En mocht het daar worden verwijderd, zoals onlangs gebeurde met Fiorucci Made Me Hardcore van de Britse filmmaker Mark Leckey, dan is het meestal snel te vinden op Vimeo, de arthouse-bioscoop van het web, of het punk-podium van Ubuweb.

Een van de meest indrukwekkende video’s die ik de afgelopen jaren online heb gezien is Finding Fanon 2 op Vimeo van de Britse kunstenaars David Blandy en Larry Achiampong. Finding Fanon 2 is een antikoloniale roadmovie gemaakt in de gamewereld van Grand Theft Auto 5. De korte film benoemt onthutsend en ontroerend het onrecht van kapitalisme, kolonialisme en fascisme, en doet dit overtuigend door een mix van popcultuur, filosofie en actualiteit. Wat Finding Fanon 2, naast de tekst, de cinematografie en de muziek, zo goed maakt, is dat de makers de gewelddadige abstractie van koloniale en kapitalistische plundering in de gesimuleerde wereld van GTA (‘Grand Theft’, nomen est omen) voelbaar maken.

Finding Fanon 2 is het tweede deel van een drieluik waarin de makers op zoek gaan naar de verloren toneelstukken van de revolutionaire denker en vrijheidsstrijder Frantz Fanon uit Martinique. Met empathie, intelligentie en humor mixen ze zijn ideeën van rechtvaardigheid en gelijkwaardigheid met hun eigen ervaringen met onrecht en uitsluiting.

Macabere maquette
Een werk van vergelijkbare omvang, schoonheid en intensiteit is Where Land Meets Sea van het collectief Embassy for the Displaced op Vimeo. Where Land Meets Sea is ijzingwekkend. Een met een 3D-scanner gemaakte video toont een landschap van boten, reddingsvesten en mensen langs de kust van Lesbos. De resolutie van de beelden is hoog genoeg om het landschap te kunnen herkennen, maar onvoldoende om mensen meteen te onderscheiden. Zodra je ziet waar je naar kijkt kun je de beelden niet meer ‘ontzien’.

Langzaam wordt duidelijk dat niemand beweegt en dat de ‘camera’ zich door een macaber soort maquette manoeuvreert. De scanner die het Lesbos Solidarity Camp in 2016 heeft vastgelegd heeft alles in de tijd bevroren. De video is een vervreemdend screenshot van de ontvreemding van mensenrechten die zich aan de Europese grenzen voltrekt.

De muziek van producer Helm zorgt voor aandacht en houvast. Helm, een gewaardeerde componist in de Europese underground, maakte voor de film een score van lange golven van abstracte elektronische klanken die soms vergezeld worden door zacht gefluister van een (Arabische?) mannenstem. Het geeft de film noodzaak en betekenis, zonder er iets op te leggen.

De activisten, architecten en kunstenaars van het anonieme collectief Embassy for the Displaced hebben in Lesbos samengewerkt met ScanLAB Projects, een studio die zich richt op het digitaal behouden van tijdelijke ruimten en evenementen. Zij hebben het landschap gescand met behulp van LIDAR (‘Light Detection and Ranging’), een technologie die met laserpulsen de afstand tot een object of oppervlak bepaalt. “We hebben het gevoel dat 3D-scantechnologieën niet alleen handig gereedschap kunnen zijn voor vrijwilligers ter plekke,” zeggen de makers, “maar ook alternatieve vormen zijn om de crisis die zich voor onze ogen voltrekt te representeren. Een crisis die tot nu toe steeds op een heel eendimensionale manier in beeld wordt gebracht, waardoor de gruwelen genormaliseerd worden en wij daar als toeschouwers gewend aan raken.”

Surveillance
Een heel ander type werk dat me bijbleef, is de korte onderzoeksjournalistieke documentaire Project X uit 2016 die ook op Vimeo te zien is. Regisseurs Laura Poitras en Henrik Moltke maakten de film als vervolg op Poitras’ samenwerking met Edward Snowden en Glenn Greenwald voor The Guardian, en haar daaropvolgende film Citizenfour. Poitras is de bekendste van de twee, maar Moltke is zelf ook een gevierd technologiejournalist en documentairemaker.

De Amerikaanse telecomgigant AT&T heeft op minstens 59 van zijn Amerikaanse internet- en telefoonknooppunten NSA-surveillance-apparatuur geïnstalleerd. Hierdoor heeft de geheime dienst miljarden e-mails en metadata verzameld, en gespioneerd bij de VN, de Wereldbank en 38 landen. Een van deze knooppunten heet Titanpointe. Deze mythische kolos, raamloos als een reusachtige graansilo, speelt de hoofdrol in Project X.

Feitelijk is Project X een tien minuten durende documentaire die inzoomt op een geheime handleiding voor NSA-medewerkers die Poitras in de Snowdendocumenten ontdekt heeft. Emotioneel is Project X een Jason Bourne-achtige thriller met Rami Malek (Mr. Robot) en Michelle Williams (Manchester by the Sea) in de hoofdrollen. Tijdens het kijken geloof ik geen moment dat ik naar de werkelijkheid kijk. Dit komt deels door de cinematografie van Jarred Alterman en Henrik Moltke, die doet denken aan Haris Zambarloukos in Locke, en de muziek van Christopher Holmes, die klinkt als Roly Porter op Third Law. Ook herinnert de film aan de serie Wormwood van Errol Morris, die op eenzelfde manier fictie en non-fictie samenbrengt in een poëtische tussenvorm.

Na het opnieuw kijken van de film merk ik dat mijn ‘suspension of disbelief’ voor een groot deel komt door de wijze waarop Malek en Williams ons toespreken. In een interview zei Poitras: “Ze zijn de stemmen van de autoriteit die instructies geeft, en vertellen over een verborgen wereld. Ze zijn onzichtbaar voor ons omdat we deze mensen in werkelijkheid niet herkennen, maar ze bevinden zich wel degelijk onder ons. Er zijn mensen die iedere dag naar hun werk gaan en dit soort opdrachten geven. Ze zitten misschien zelfs naast je in de metro. Je zou kunnen zeggen dat deze stemmen de NSA vertegenwoordigen.”

Malek en Williams hebben de perfecte stemmen voor deze rol. Ze lijken op al die andere stemmen die ons dagelijks verzoeken niet vergeten uit te checken, op te letten op de afstap, of voor de zoveelste keer om te keren als de navigatie vindt dat we verkeerd rijden: vriendelijk, vertrouwd, dwingend. De hoge productiekwaliteit van Project X, en van moederplatform Field of Vision, heb ik nog niet eerder gezien in videojournalistiek.

Videogames met politieke boodschap
Waar je die kwaliteit ook ziet, is in de videogame Watch Dogs 2. WD2 is de opvolger van hackergame Watch Dogs, in 2014 uitgebracht voor zowel Playstation als Xbox door UbiSoft, een van ’s werelds grootste gamestudio’s. Beide Watch Dogs-games zijn samen te vatten als ‘Grand Theft Auto 5 gemixt met Mr. Robot‘. De gameplay is vergelijkbaar met andere open-worldgames van Ubisoft als Far Cry, Assassin’s Creed en Tom Clancy’s The Division. De speler dwaalt rond en kiest zelf zijn tempo om het verhaal te volgen of afslagen te nemen richting subplots.

In WD2 speel je de hacker Marcus Holloway van het collectief DedSec — een knipoog naar de beruchte Anonymous-splintergroepering LulzSec — die de strijd aangaat met grote techbedrijven, de overheid en de FBI, vanwege hun schending van privacy, inperking van vrijheden en de ondermijning van de democratie. De personages zijn anarchistisch als de jonge Julian Assange, ethisch als Aaron Swartz en gevat als Ash Sarkar.

Wat Watch Dogs 2 extra vermakelijk maakt zijn de DedSec-propagandavideo’s die verschijnen wanneer je een missie hebt volbracht. In een van die video’s onthult DedSec hoe het sociale netwerk !NVITE (een soort Facebook) het stemgedrag van kiezers heeft beïnvloed. Een andere video is een aanklacht tegen totale datasurveillance door de Amerikaanse overheid voor meer veiligheid, vergelijkbaar met de onthullingen van Snowden. Weer een andere video toont de medeplichtigheid van technologiebedrijven bij de ontwikkeling van autonome wapensystemen en de inzet van robots bij de politie en het leger. Dit is niet eens meer satire, of sciencefiction, maar een realistische afspiegeling van wat bedrijven als Google, Palantir en Cambridge Analytics in Amerika en elders ondernemen.

De video’s zijn waanzinnig goed gemaakt, wat logisch is gezien het grote budget van een AAA-gamestudio als UbiSoft. Maar je moet ook wel enigszins politiek onderlegd zijn, thuis zijn op het internet, en zero fucks kunnen geven om zo’n game te kunnen maken. Het is bijzonder dat mainstream cultuuruitingen met de hoogste budgetten die door miljoenen mensen worden gespeeld, zulke politieke boodschappen verwerken. Je zou willen dat activisten in werkelijkheid wat meer video’s maakten als DedSec.

Het is trouwens niet alleen hosanna wat betreft UbiSoft. Terecht vragen we ons af hoe integer grote studio’s zijn wanneer ze goede sier maken met radicale uitingen terwijl ze zelf miljoenen verdienen en hun hipster-medewerkers arme gemeenschappen uit steden als San Francisco en Montreal verdrijven. Mis­schien moeten we deze studio’s nationaliseren en hun vaardigheden inzetten voor het welzijn van iedereen.

Dit is nog maar een kleine selectie uit talloze revolutionaire kunstwerken online. Kunst die radicaal verbeeldt, inspireert en emancipeert en die strijdt voor gelijkwaardigheid, rechtvaardigheid en vrijheid. Het is in deze kunst waar het verzet en de verandering waarover Le Guin sprak op dit moment te vinden zijn.