Boeken: The Story of Looking

Mark Cousins, columnist voor de Filmkrant, is vooral bekend als maker van de documentaire­serie The Story of Film, zijn blik op de film­geschiedenis. Het ruim vierhonderd pagina’s tellende The Story of Looking is er een soort vervolg op, en gaat over de geschiedenis van het kijken.

In The Story of Looking biedt Mark Cousins een synthese van inzichten over kijken, zien en observeren uit wetenschap, geschiedenis, filosofie en kunst. Elk hoofdstuk telt veel boeiende illustraties, bedoeld om zijn betoog kracht bij te zetten. Veel hiervan komen uit films, de expertise van Cousins, maar ook uit fotografie, de beeldende kunst en literatuur. Hij ontvouwt zijn geschiedenis van het kijken zowel op individueel als collectief niveau, van de mensheid van 3000 v.Chr. tot het heden. Hij begint met een baby die voor het eerst de wereld in soft focus ziet en daarna mensen, dingen en beweging leert onderscheiden en eindigt met het slechter wordende zicht van deze denkbeeldige persoon en zijn sterven na een leven vol kijken.

Het belangrijkste inzicht waarop Cousins zijn betoog bouwt, is de gedachte dat de output van onze visuele cortex tien keer zo groot is als de input via onze ogen. Kijken activeert het brein: beelden worden geïnterpreteerd, in een context geplaatst en beoordeeld. Dat kan evolutionair bepaald zijn — inschatten of iets gevaarlijk is — maar ook esthetisch of ideologisch. In zijn conclusie plaatst Cousins kijken in een soort continuüm. Met aan de ene kant beelden die sociaal of psychologisch schadelijk kunnen zijn, en aan de andere kant beelden die de verbeelding stimuleren, leuk en verrijkend zijn. Helemaal links plaatst hij Maarten Luther, Augustinus en de Taliban, diegenen die afbeeldingen (van God) immoreel vinden. Helemaal rechts plaatst hij kleur, landschap en gezichten maar ook visual comedy en de films van Claire Denis. Ertussenin zitten de koloniale blik, de ‘male gaze’, reclame en surveillance. Een opzettelijk subjectief lijstje waarmee je het van Cousins best oneens mag zijn.

Troostend
Kijken gaat ook over gezichtspunt: wie kijkt en vanuit welke positie? Net als in zijn serie The Story of Film maakt Cousins zijn eigen subjectieve positie expliciet. Hij bekritiseert de mannelijke en koloniale blik, corrigeert eurocentrisme en belicht de slachtoffers van westers imperialisme — bijvoorbeeld de native Americans die het onderspit delfden.

Kijken helpt ons denken, is een van de stellingen van Cousins, die allerlei soorten kijken onderscheidt: empathisch, alert, verlangend, agressief, abstract, episch, metafysisch, troostend, angstig, excessief (Narcissus), gefragmenteerd, atomisch, et cetera. Het zelf observeren van de werkelijkheid wordt naarmate de eeuwen verstrijken uitgebreid met allerlei hulpmiddelen en surrogaten voor kijken. Camera obscura, telescoop, microscoop, röntgenstralen, infrarood en schilderijen, fotografie, film, televisie, virtual reality en augmented reality.

De 21ste eeuw is de eeuw van de ‘visuele stortvloed’, maar Cousins is niet negatief over bijvoorbeeld smartphones, internet of sociale media. Evolutionair gezien kunnen we simpelweg meer visuele stimuli aan, al citeert Cousins onderzoek dat concludeert dat het brein van jongeren die opgroeiden in het internet- en mobiele-telefoontijdperk anders is dan gebruikelijk. Cousins waarschuwt hier niet te veel in te lezen: ‘Het is te vroeg om er iets over te zeggen.’

Zijn conclusie luidt: ‘Ik ben gepassioneerd over kijken, maar niet blind voor de tekortkomingen. Het heeft onze levens substantieel verrijkt.’ Een van zijn laatste woorden is dan ook: ‘Kijk’. Die oproep (beter) te kijken werkt aanstekelijk, evenals zijn analyse van foto’s, films, literatuur en beeldende kunst.

The Story of Looking is erudiet maar ook wat braafjes. Cousins’ boek mist prikkelende inzichten die beeldcultuurklassiekers als Ways of Seeing (John Berger), Susan Sontags On Photography of het meer academische The Techniques of the Observer van Jonathan Crary wel boden. Cousins is weliswaar goed in kijken en beelden analyseren maar doet er uiteindelijk vrij weinig mee.

The Story of Looking  | Mark Cousins | 2017, Canongate | 426 pagina’s | €29,95
Dit is een bewerkte en ingekorte versie van een stuk dat eerder verscheen in NRC Handelsblad