JAAP HILLENIUS, POGING OM DICHTERBIJ TE KOMEN

Twee broers uit één gezin die elk in een documentaire worden geportretteerd: het overkomt niet elke familie. De Hillenius-familie was met twee eigenzinnige, stevig aan de weg timmerende zoons dan ook geen doorsnee gezin. Over de in 1987 op 59-jarige leeftijd overleden bioloog Dick maakte dochter Brigit de film Zintuigen zijn de voetjes van de ziel (1995). Een fragment uit die film is opgenomen in de documentaire Jaap Hillenius, poging om dichterbij te komen.
De film heeft de vorm van een triptiek — we zien steeds drie beelden naast elkaar — en gaat over de in 1999 op 65-jarige leeftijd bij een verkeersongeluk omgekomen schilder Jaap Hillenius. Een stoet getuigen passeert in de film, die een opmerkelijk bescheiden titel heeft. Documentairemaker Kees Hin probeert niet dichtbij Hillenius te komen, maar volstaat met het stréven naar dichterbij. Begrijpelijk, want Hillenius was een complexe, moeilijk te doorgronden man. Het blijkt uit de woorden van zijn vrouw en twee zoons, vriendinnen, een vrouw die 'zijn muze' wordt genoemd, vakgenoten, galeriehouders en vrienden.
Een van zijn zoons vluchtte als kind altijd naar boven als zijn vader thuis kwam. Niet omdat hij een dictator was, maar omdat hij 'zwaarte' met zich meedroeg. Hij kan zich niet herinneren ooit met hem te hebben gestoeid. Zijn broer herinnert zich overigens wel te hebben geravot met zijn vader. Toch is het veelzeggend dat het krijgen van een nuts-reep in de trein de mooiste kinderherinnering van deze zoon aan zijn vader is.

Weemoed
Jaap Hillenius was geen gemakkelijke man, zo wordt gaandeweg de film steeds duidelijker. Zijn vrouw moest hem delen met talrijke vriendinnen. Zelden was de schilder thuis, want zijn atelier, waar hij zes dagen per week doorbracht, was elders. Een van zijn vriendinnen spreekt van 'een soort gespletenheid' en 'innerlijk conflict'. Hillenius zag zichzelf als een melancholieke romanticus, die in Proust een gelijkgestemde ziel vond. In een archieffragment heeft hij het over 'weemoed tot stervens toe'. Ook noemt hij het leven 'een wanhopige aangelegenheid'. Best mogelijk dat de schilder het leven zo zag, maar we krijgen niet de indruk dat hij er erg onder leed. Werk en vrouwen hielpen hem ogenschijnlijk uitstekend door het leven, want over depressies horen we niets.
Hillenius was een gedreven kunstenaar die zichzelf en zijn artistieke uitdagingen, waaronder het romantische streven naar het 'ultieme schilderij', meer dan serieus nam. Hij was geen man van zelfrelativering, laat staan zelfspot. Dat gold kennelijk ook voor zijn omgeving, want gelachen wordt er zelden in de film, die ondanks zijn vernieuwende vorm een braaf kunstenaarsportret is. Typerend is dat het woord seks nooit valt, wat merkwaardig is bij een man die dol was op vrouwen.
Resteert de vraag hoe we het werk van Hillenius moeten beoordelen. In de door de Stichting Jaap Hillenius meegefinancierde film komen alleen vrienden en galeriehouders aan het woord. Hun oordeel — de woorden oerkracht en explosie vallen — lijkt niet het meest objectieve. We hadden graag een onafhankelijke criticus gehoord.

Jos van der Burg